Εικόνα: Ameya Nagarajan

Μια εβδομάδα μετά τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία, που ξεκίνησε στις 24 Φεβρουαρίου 2022, η Ρωσική Δούμα ψήφισε νόμο, που τιμωρεί με έως και 15 χρόνια φυλάκιση τη διάδοση “ψευδών ειδήσεων” σχετικά με τη στρατιωτική επιχείρηση, δηλώσεις που δυσφημούν τις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις και κλήσεις για κυρώσεις στη Ρωσία. Στην περίπτωση αυτή, ο όρος “ψευδείς ειδήσεις” μπορεί να αναφέρεται σε οποιαδήποτε άποψη για τις ενέργειες του κράτους, που έρχεται σε αντίθεση με την επίσημη θέση. Αυτός ο νόμος επεκτείνεται σε οργανισμούς, επαγγελματίες δημοσιογράφους και πολίτες, που δημοσιεύουν οτιδήποτε, από επώνυμα άρθρα έως αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης ή ακόμα και “likes” στις αναρτήσεις αυτές. Η Δούμα χρειάστηκε μόλις μία ημέρα για να εξετάσει το νόμο και την επόμενη ημέρα υπεγράφη από τον Πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν.

Μια τέτοια πρωτοφανής πράξη λογοκρισίας δικαιολογήθηκε ως ρύθμιση της παραπληροφόρησης, της συζήτησης που παραμένει το καθοριστικό σημάδι της εποχής της ενημέρωσης. Υπάρχουν τόσο υποστηρικτές όσο και πολέμιοι της επιβολής κανονισμών για την παραπληροφόρηση. Και οι δύο πλευρές έχουν μια σειρά από επιχειρήματα: ορισμένοι υποστηρίζουν την υπευθυνότητα ως το μόνο εργαλείο αναχαίτισης της διάδοσης παραπληροφόρησης και οι αντίπαλοί τους ισχυρίζονται ότι θα παραβιάσει την ελευθερία της έκφρασης.

Το 2017, η Κοινή Διακήρυξη για την Ελευθερία της Έκφρασης και τις Ψευδειδήσεις, την Παραπληροφόρηση και την Προπαγάνδα, που παρήχθη από τον ΟΗΕ και περιφερειακούς οργανισμούς, πρότεινε την κατάργηση των γενικών απαγορεύσεων και την ποινικοποίηση της διάδοσης πληροφοριών, που βασίζονται σε ‘ασαφείς και διφορούμενες ιδέες, συμπεριλαμβανομένων ψευδών ειδήσεων”. Σύμφωνα με τη δήλωση, τέτοιοι νόμοι θα ήταν ασυμβίβαστοι με τα διεθνή πρότυπα για την ελευθερία της έκφρασης. Ωστόσο, το πρόβλημα της διαταραχής της πληροφορίας συχνά πλαισιώνεται ως κρίσιμο για τα ζητήματα τόσο της δημοκρατίας όσο και της κρατικής ασφάλειας. Τα κράτη αντιμετωπίζουν πολλές προκλήσεις, που τροφοδοτούνται από τη διάδοση της παραπληροφόρησης. Αυτό περιελάμβανε μια ολόκληρη σειρά προβλημάτων: από την καταπολέμηση δυσφημιστικών δηλώσεων και ρητορικής μίσους έως εκλογική παραπληροφόρηση και, πιο πρόσφατα, ψευδείς πληροφορίες, που διαδόθηκαν σχετικά με το ξέσπασμα του COVID-19.

Οι περισσότερες χώρες λαμβάνουν μέτρα για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης παρά την προειδοποίηση του ΟΗΕ. Συνήθως έρχεται ως απάντηση από την κοινωνία των πολιτών, τους νομοθέτες και τις τεχνολογικές επιχειρήσεις. Για παράδειγμα, η Ολλανδία και η Νιγηρία αντέδρασαν ξεκινώντας εκστρατείες μιντιακής εκπαίδευσης. Στη Γερμανία, οι πάροχοι διαδικτυακών υπηρεσιών, όπως οι πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης, έχουν νομικά υποχρεωθεί να καταπολεμήσουν την παραπληροφόρηση αφαιρώντας εντός 24 ωρών επιβλαβές περιεχόμενο, που ήταν “προφανώς παράνομο”. Η γαλλική Εθνοσυνέλευση ενέκρινε δύο νομοσχέδια για τον περιορισμό της εκλογικής παραπληροφόρησης παρέχοντας στα κόμματα και στους υποψηφίους πρόσβαση σε μια ταχεία νομική διαδικασία κατά των ψευδών πληροφοριών, που διακινούνται δημόσια. Η κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου απέρριψε αρχικά τον όρο “ψευδειδήσεις” και έλαβε τα απαραίτητα μέτρα για να ωθήσει τις εταιρείες μέσων κοινωνικής δικτύωσης να συμμετάσχουν στον έλεγχο γεγονότων. Ωστόσο, ως απόπειρα καταπολέμησης της παραπληροφόρησης που εξαπλώθηκε καθ’ όλη την διάρκεια της πανδημίας του COVID-19, εκπονήθηκε ένα προσχέδιο νόμου για την ασφάλεια στο διαδίκτυο, το οποίο επέβαλε στις διαδικτυακές πλατφόρμες ένα “Καθήκον φροντίδας”: την ευθύνη κατάργησης διαδικτυακού περιεχομένου, προτού βλάψει τους χρήστες.

Αυτές οι υποθέσεις επικεντρώνονται κυρίως στη ρύθμιση των διαδικασιών λειτουργίας της επιμέλειας περιεχομένου, δίνοντας τη δυνατότητα σε θεσμούς να αναλαμβάνουν δράση σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Ωστόσο, έχουν επικριθεί ότι πιθανώς επέτρεψαν τη λογοκρισία. Δεν υπάρχει ακόμη καθιερωμένη δημόσια συναίνεση σχετικά με τη ρύθμιση της παραπληροφόρησης και οι ορισμοί του επιβλαβούς ή παράνομου περιεχομένου είναι ακόμη υπό συζήτηση. Επιπλέον, σε ορισμένες χώρες, οι νομοθετικές πρωτοβουλίες, που λειτουργούν με τους όρους “ψευδειδήσεις” και παραπληροφόρηση, γίνονται όργανα παρακολούθησης, φίμωσης φωνών και καταπολέμησης της διαφωνίας.

Όταν η νομοθεσία προβλέπει την πιθανότητα ποινικής δίωξης, είναι σημαντικός ο σαφής ορισμός των αληθών και ψευδών πληροφοριών. Αυτό συμβαίνει σε πολλά πολιτικά καθεστώτα, που επιβάλλουν νομική ευθύνη για παραπληροφόρηση. Στη Μιανμάρ, η διάδοση “ψευδειδήσεων ή παραπληροφόρησης” στο διαδίκτυο με σκοπό τη “δυσφήμιση, διχασμό μιας ένωσης, ανησυχία του κοινού ή καταστροφή της δημόσιας εμπιστοσύνης” τιμωρείται με ποινή φυλάκισης έως και 3 ετών. Αυτός ο νόμος στοχεύει δημοσιογράφους και ΜΜΕ. Η Αίγυπτος έχει επιβάλει αυστηρούς περιορισμούς στα παραδοσιακά ΜΜΕ και μέσα κοινωνικής δικτύωσης από το 2016. Ο νόμος στοχεύει ΜΜΕ και δημοφιλείς λογαριασμούς μέσων κοινωνικής δικτύωσης για “δημοσίευση ψευδών ειδήσεων” και “κατάχρηση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης”. Όσοι δημοσιεύουν υλικό, που ορίζεται ως “προσβλητικό”, αορίστου νομικής ερμηνείας, θα λάβουν σημαντικό πρόστιμο ή ακόμη και ποινή φυλάκισης.

Στη Ρωσία, ο νόμος για τις ψευδειδήσεις ολοκλήρωσε τον καθαρισμό του πεδίου των ρωσικών ΜΜΕ από ελεύθερα ρεπορτάζ και εναλλακτικές ερμηνείες των γεγονότων στην Ουκρανία. Έγινε μια ξεκάθαρη πράξη φίμωσης των ΜΜΕ και του κοινού. Άλλες ενέργειες της ρυθμιστικής αρχής νωρίτερα εκείνη την εβδομάδα περιελάμβαναν εντολή σε όλα τα εγγεγραμμένα ΜΜΕ να αφαιρέσουν το σύνολο του περιεχομένου, όπου η στρατιωτική επίθεση στην Ουκρανία αποκαλούνταν “πόλεμος”, και αποκλεισμό πρόσβασης στα λίγα εναπομείναντα ανεξάρτητα μέσα στη Ρωσία. Οι συνέπειες της νομοθεσίας, που ψηφίστηκε γρήγορα, και οι ενέργειες της ρυθμιστικής αρχής είναι παρόμοιες με εκείνες σε περιπτώσεις επιβολής πολεμικής λογοκρισίας στη χώρα. Σε λιγότερο από μια εβδομάδα, οι Ρώσοι έχασαν νόμιμη πρόσβαση στην ανεξάρτητη δημοσιογραφία και το δικαίωμα να συζητούν και να ερμηνεύουν γεγονότα δημόσια.

Επιπλέον, η Δούμα έχει ένα άλλο νομοσχέδιο υπό εξέταση, που θα επιτρέψει στην εισαγγελία διευρυμένη πρόσβαση στα προσωπικά δεδομένα των Ρώσων. Το τμήμα θα έχει το δικαίωμα να επεξεργάζεται προσωπικά δεδομένα, “που λαμβάνονται όχι μόνο σε σχέση με την εισαγγελική εποπτεία, αλλά και κατά την άσκηση άλλων εξουσιών”. Με άλλα λόγια, διευρύνει τους λόγους για την αίτηση προσωπικών δεδομένων, που μπορεί να περιλαμβάνουν πολιτικές απόψεις ατόμων.

Προς τα τέλη Μαρτίου, η Δούμα επέκτεινε την Νομοθεσία περί Ψευδειδήσεων για να επιβάλει διοικητική και νομική ευθύνη για τη διάδοση ψευδών πληροφοριών όχι μόνο για τις ένοπλες δυνάμεις, αλλά για όλες τις κυβερνητικές υπηρεσίες, που εργάζονται στο εξωτερικό. Αυτό καλύπτει το έργο των πρεσβειών, των εισαγγελέων, των ερευνητικών επιτροπών και άλλων δημόσιων φορέων. Ενώ ο νομοθέτης υποστηρίζει ότι τέτοια μέτρα είναι απαραίτητα για την προστασία της δημόσιας εικόνας των ‘υπερασπιστών της χώρας”, μια τέτοια νομοθεσία αναπόφευκτα σφίγγει την πίεση της λογοκρισίας. Από τότε που τέθηκε σε ισχύ ο νόμος, ανοίχτηκαν τουλάχιστον επτά ποινικές υποθέσεις για πλαστά και πολλά διοικητικά πρόστιμα, που επιβλήθηκαν για αντιπολεμικές διαδηλώσεις στους δρόμους και σε αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Και στις τρεις περιπτώσεις, οι κυβερνήσεις νομιμοποιούν τη νομοθεσία ως μέσο προστασίας των πολιτών τους. Επιπλέον, τέτοιοι νόμοι εμπίπτουν συνήθως στα χαρακτηριστικά της δηλωτικής νομοθεσίας και φέρουν ευρείες ερμηνείες των χρησιμοποιούμενων όρων. Όπως και σε άλλες χώρες, οι νόμοι για την παραπληροφόρηση συμβαδίζουν με τις κρατικές δυνατότητες για γρήγορο φιλτράρισμα και αλλαγή δρομολόγησης της κυκλοφορίας στο διαδίκτυο. Συνολικά, δημιουργεί ένα ενημερωτικό κενό για τους πολίτες, προκαλεί φόβο και δυσπιστία και έχει όλες τις δυνατότητες να φιμώσει οποιαδήποτε διαφωνία.

Η περίπτωση της Ρωσίας καταδεικνύει πώς το πολιτικό καθεστώς μπορεί να εργαλειοποιήσει τις ψευδειδήσεις για να τιμωρήσει όποια άτομα αμφισβητούν τις ενέργειες της κυβέρνησης. Αυτό καταδεικνύει και πάλι την ανάγκη υπευθυνότητας για τον καθορισμό των ορίων μεταξύ αληθών και ψευδών πληροφοριών.

Επισκεφθείτε τη σελίδα του εγχειρήματος για περισσότερες δημοσιεύσεις από το Παρατηρητήριο Ανελευθερίας.