Στιγμιότυπο οθόνης από το κανάλι YouTube της “Kvantova Filologiya”, όπου παρουσιάζονται τα ίδια επαγγέλματα με τα θηλυκοποιημένα εξ αυτών να βρίσκονται στα αριστερά.

Για αρκετούς αιώνες, οι Ουκρανές περιόριζαν τη δράση τους στον ιδιωτικό βίο: δεν μπορούσαν να ορίζονται κληρονόμοι περιουσίας, να εκπροσωπούνται στο δικαστήριο, να εργάζονται, ή να κατέχουν θέσεις κυβερνητικών αξιωμάτων. Αυτή η αφάνεια, ενδεχομένως, να αποτελεί μια ιστορική εξήγηση για την απουσία θηλυκών γραμματικών τύπων στα προαναφερθέντα φαινόμενα. Ωστόσο, σταδιακά, το χάσμα μεταξύ των δικαιωμάτων ανδρών και γυναικών μειώθηκε και η χρήση θηλυκοποιημένων ουσιαστικών κατέστη επιτακτική.

Τα θηλυκά ουσιαστικά είναι ένα από τα χαρακτηριστικά της ουκρανικής γλώσσας, η οποία αποτελείται από τρία γραμματικά γένη: το αρσενικό, το θηλυκό και το ουδέτερο. Αυτό καθιστά εφικτή την θηλυκοποίηση των ουσιαστικών, προσθέτοντας ένα επίθεμα στο ήδη υπάρχον, από γραμματικής απόψεως, αρσενικό ουσιαστικό. Η ουκρανική γλώσσα απαρτίζεται από 13 επιθέματα, εκ των οποίων περίπου 4 με 6 χρησιμοποιούνται πιο συχνά, συμπεριλαμβανομένων των -к, -иц-(-its), -ин-(-in), -ес-(-es), που ακολουθούνται από τον ήχο a ή ya. Για παράδειγμα η λέξη: «студент» (σημαίνει φοιτητής, προφέρεται στουντέντ), στο θηλυκό γίνεται «студентка» και προφέρεται στουντέντκα.

Η ιστορία των θηλυκοποιημένων ουσιαστικών 

Τα πρώτα θηλυκοποιημένα ουσιαστικά της ουκρανικής γλώσσας έκανα την εμφάνισή τους κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα κι εντοπίζονται σε κείμενα της πρώιμης ουκρανικής λογοτεχνίας. Ενδεικτικό παράδειγμα το έργο «Руська правда» (H Ρωσική Αλήθεια), που χρονολογείται τον 11ο αιώνα ή το έπος «Слово о полку Ігоревім» (Η αφήγηση της Εκστρατείας του Ίγκορ) κατά τον 12ο αιώνα. Τον 16ο αιώνα, τα θηλυκοποιημένα ουσιαστικά εμφανίζονται και στα λεξικά. Το πρώτο έντυπο ουκρανικό λεξικό, που τιτλοφορείται  «Лексис» , συντάχθηκε από τον Lavrentiy Zizaniy το 1596 και περιείχε επτά θηλυκά ουσιαστικά. Ο αριθμός αυτών αυξήθηκε με την πάροδο του χρόνου. Μάλιστα, από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα, οι θηλυκοί τύποι χρησιμοποιούνταν κυρίως στον προφορικό λόγο, μολονότι σπουδαίοι Ουκρανοί συγγραφείς όπως ο Ταράς Σεβτσένκο και η Λέσια Ουκραΐνκα τους χρησιμοποιούσαν συχνά στα ποιήματά τους.

Από τις αρχές του 20ού αιώνα, καθώς οι γυναίκες απέκτησαν πρόσβαση σε περισσότερα επαγγέλματα, η θηλυκοποίηση των επαγγελματικών ουσιαστικών έγινε πιο συχνή στα λεξικά. Στο Λεξικό της Ουκρανικής γλώσσας του Dmytro Yavornytsky, μπορεί κάποιος να βρει τις ακόλουθες λέξεις: домовласниця (η ιδιοκτήτρια), злочинниця (η εγκληματίας) και здільниця (η καλλιτέχνιδα). Στο λεξικό του Boris Grinchenko (1907-1909) καταγράφονται ήδη 935 θηλυκά ουσιαστικά. Ένα άλλο ρωσο-ουκρανικό λεξικό του Ahatanhel Krymsky (1924–1933) προσθέτει λέξεις όπως делегатка (η αντιπρόσωπος), демократка (η δημοκράτισσα), законодавиця (η νομοθέτις) και πολλές άλλες.

Σύμφωνα με τους ακαδημαϊκούς  Ivan Ogienko και Mikhail Ginzburg, τα θηλυκοποιημένα ουσιαστικά αφαιρέθηκαν από τα ουκρανικά κατά τη διάρκεια της σοβιετικής περιόδου από τη δεκαετία του '30 κι έπειτα, καθώς οι Αρχές επιδίωκαν την αφομοίωση της ουκρανικής με τη ρωσική γλώσσα. Στη ρωσική γλώσσα κυριαρχούν οι αρσενικοί τύποι των επαγγελματικών ουσιαστικών, με μόνο τέσσερα επιθέματα να συμβάλλουν στην θηλυκοποίηση αυτών. Άλλωστε, τα θηλυκά ουσιαστικά στα ρωσικά συχνά έχουν αρνητική έννοια.

Τα θηλυκοποιημένα ουσιαστικά στην Ουκρανία του σήμερα

Στις αρχές της δεκαετίας του 2000, οι Ουκρανοί άρχισαν να αναθεωρούν την άποψή τους για την γλωσσική ανάπτυξη, υπό το πρίσμα της θηλυκοποίησης. Αυτό μπορεί να οφείλεται στην εκλαΐκευση των φεμινιστικών κινημάτων, τα οποία εργαλειοποίησαν  την θηλυκοποίηση των ουσιαστικών δηλωτικών των ενεργούντων προσώπων. Η πρώτη ουκρανική έκδοση της σειράς του Χάρι Πότερ σε μετάφραση του Viktor Morozov που κυκλοφόρησε το 2022, περιλάμβανε αρκετά θηλυκά ουσιαστικά όπως το «професорка Макґонеґел» (καθηγήτρια Μακ Γκόναγκαλ) ή дракониха/драконка (δράκαινα).

Το 2012, ο καθηγητής Anatoly Nelyuba δημοσίευσε ένα λεξικό με τίτλο  «Словотворчість незалежної України 1991—2011» (“Η δημιουργία λέξεων στην ανεξάρτητη Ουκρανία, 1991-2011″), το οποίο περιγράφει την εμφάνιση των θηλυκοποιημένων ουσιαστικών στον ουκρανικό Τύπο κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.

Επιπλέον, το 2019, η Ουκρανία υιοθέτησε ένα νέο είδος ορθογραφίας, που περιλάμβανε συστάσεις και κανόνες για τον τρόπο σχηματισμού των θηλυκών τύπων επιτρέποντας την ενσωμάτωσή τους στην πρότυπη ουκρανική γλώσσα. Συνεπακόλουθα, ενώ αρχικά οι θηλυκοί τύποι χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά στον προφορικό ή στον ποιητικό λόγο, όπως επίσης και στα λεξικά, πλέον μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όλους τους γλωσσικούς τομείς, συμπεριλαμβανομένης και της επιστημονικής επικοινωνίας.

Συμπερασματικά, το 2020, με βάση τους κανόνες του νέου είδους ορθογραφίας, το Υπουργείο Οικονομίας  Ανάπτυξης και Εμπορίου επέτρεψε επισήμως την καθολική χρήση των θηλυκών επαγγελματικών ουσιαστικών. Το 2021, ο πρόεδρος της Ουκρανίας Βολοντίμιρ Ζελένσκι υπέγραψε έναν νόμο, ώστε να διορθωθεί η ονομασία της “Ημέρας των Υπερασπιστών της Ουκρανίας” («День захисника України») σε “Ημέρα Υπερασπιστών κι Υπερασπιστριών της Ουκρανίας” («День захисника і захисниць України»). Αυτή είναι η μοναδική περίπτωση, όπου θηλυκοποιημένο ουσιαστικό εισήχθη σε ονομασία γιορτής κι επίσημης αργίας στην Ουκρανία.

Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποίησε το Ινστιτούτο Μαζικής Πληροφόρησης, το 63% των Ουκρανών δημοσιογράφων χρησιμοποιεί τακτικά τη θηλυκοποίηση στο περιεχόμενο των ΜΜΕ. Ένα 15% επισημαίνει ότι δεν έχει ζητηθεί από τους συντάκτες τους η χρήση θηλυκοποιημένων ουσιαστικών, ενώ μόλις το 12% δηλώνει ότι δεν δύναται η θηλυκοποίηση σε όλα τα επαγγελματικά ουσιαστικά. Τέλος, μόνο το 4% αναφέρει ότι δεν προβαίνει στη χρήση θηλυκοποιημένων ουσιαστικών στο περιεχόμενό του.

Γιατί μερικές Ουκρανές αντιτίθενται στη θηλυκοποίηση; 

Η δρ. Olena Masalitina απαριθμεί τρεις λόγους, για τους οποίους  μερικοί άνθρωποι αρνούνται κατηγορηματικά να χρησιμοποιήσουν τα θηλυκοποιημένα ουσιαστικά. Αρχικώς, ένα άτομο μπορεί να μην έχει εξοικειωθεί πλήρως με τους έμφυλους τύπους ουσιαστικών ή μπορεί να μην είναι ρωσόφωνο. Η ρωσική γλώσσα διαθέτει στο σύνολό της λιγότερα θηλυκοποιημένα ουσιαστικά, όπως επίσης και επιθέματα, που χρησιμοποιούνται στη δημιουργία των θηλυκών τύπων. Επομένως, όταν το άτομο μιλάει ουκρανικά, μπορεί να δημιουργείται η αίσθηση ότι η παρουσία όλων αυτών των θηλυκοποιημένων λέξεων ακούγεται αφύσικη ή ακόμα κι ασυνήθιστη. Σύμφωνα με κοινωνιολογικές έρευνες που διεξήγαγε η ομάδα Rating, το 51% των Ουκρανών μιλάει ουκρανικά στην καθημερινή του ζωή, στη δουλειά ή στο σπίτι, ενώ το 36% μιλάει και ουκρανικά και ρωσικά, εν αντιθέσει με το 13% που μιλάει μόνο ρωσικά.

Κατά δεύτερον, αρκετά συχνά, οι ίδιες οι γυναίκες δεν θέλουν να τους απευθύνουν το λόγο χρησιμοποιώντας θηλυκοποιημένα ουσιαστικά, καθώς αυτό ερμηνεύεται ως μία μορφή διάκρισης, λέει η Δρ. Masalitina. “Αν κοιτάξουμε ένα ουκρανικό λεξικό, θα δούμε ότι υπάρχουν τα μισά αντρικά ουσιαστικά σε σχέση με τα θηλυκά. Αναμφισβήτητα, είναι σαφές ότι η κοινωνία περιφρονούσε τις γυναίκες για πολλούς αιώνες. Αυτή η περιφρόνηση εξακολουθεί να υφίσταται, καθώς δεν έχει περάσει πολύς καιρός από τότε που οι γυναίκες απέκτησαν τα ίδια δικαιώματα με τους άνδρες. Αυτή η αντίδραση, λοιπόν, δεν είναι παρά μια ακλόνητη επιβεβαίωση ότι ζούμε σ’ έναν πατριαρχικό κόσμο. Ωστόσο, αν μια γυναίκα αισθάνεται άβολα όταν της απευθύνουν το λόγο χρησιμοποιώντας θηλυκοποιημένα ουσιαστικά, δεν υπάρχει λόγος να την πιέζουν ή να αγανακτούν. Θα πρέπει να σεβόμαστε την άποψή της, δίνοντας της το δικαίωμα να αποφασίζει η ίδια για τον εαυτό της.”

Τέλος, μερικοί άνθρωποι απλώς λατρεύουν να εκφέρουν αμφιλεγόμενες απόψεις, με το θέμα της θηλυκοποίησης να αποτελεί την ιδανική ευκαιρία για αυτό.