Μια φωτογραφία των Miradas Ausentes στο Μοντεβιδέο | Φωτογραφία: Juan Urruzola/Αναδημοσιεύεται με άδεια

Όταν επέστρεψε ο Juan Urruzola στην Ουρουγουάη έπειτα από 12 χρόνια εξορίας, επέστρεψε στην παλιά του συνήθεια, να περιδιαβαίνει στους δρόμους του Μοντεβιδέο. Ο ουρανός, η βόλτα στον πεζόδρομο γνωστό ως la rambla, το ποτάμι, η θάλασσα, το γκρίζο — όλα παρέμεναν σχεδόν το ίδιο όπως τα θυμόταν. Εκτός από τα πολλά πρόσωπα που έβλεπε κάθε λίγο και λιγάκι και πλέον δεν είναι εκεί.

Ήταν 1987. Η δικτατορία που τον είχε εκδιώξει και ζούσε στην Ισπανία, μετά από δυο χρόνια στη φυλακή, δεν ήταν πλέον στην εξουσία. Τα τραύματα όμως που δημιουργήθηκαν δεν είχαν επουλωθεί ακόμα.

Παρομοίως με ό,τι συνέβη στη γειτονική Αργεντινή και Βραζιλία, καθώς και στη γειτονική Χιλή, το 1973 η Ουρουγουάη βίωσε ένα στρατιωτικό πραξικόπημα, το οποίο βύθισε τη χώρα σε μια στρατιωτική δικτατορία για τα επόμενα 12 χρόνια. Η καταστολή, η οποία επιβλήθηκε με την υποστήριξη κι άλλων δικτατοριών στη Λατινική Αμερική, περιλάμβανε μεθόδους βασανιστηρίων, δολοφονίες και εξαφανίσεις. Κατά συνέπεια, στην Ουρουγουάη υπάρχουν ακόμα 192 άτομα, που εξαφανίστηκαν κατά τη δικτατορία και δεν έχουν ακόμα εντοπιστεί.

Για τον Urruzola, το χειρότερο είναι ότι ελάχιστοι μόνο άνθρωποι φαίνεται να νοιάζονταν να κρατήσουν την ανάμνηση όλων αυτών. Όπως μοιράστηκε με το Global Voices σε μια συνέντευξη μέσω email:

A partir de mi regreso definitivo me rencontré con la impunidad y los vacíos de memoria de nuestra sociedad, una gran parte de la sociedad luchaba por saber y por encontrar respuestas a lo sucedido de 1972 a 1985 y otra parte de la sociedad empecinadamente quería tapar lo sucedido, ocultar y liberar a los represores de enfrentarse  la justicia…todo eso me llevo naturalmente a introducir los temas de memoria en mis trabajos

Όταν γύρισα μια και καλή, βρέθηκα αντιμέτωπος άλλη μια φορά με την ατιμωρησία και την έλλειψη μνήμης που βρίσκεται στην κοινωνία μας. Ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας αγωνιζόταν να μάθει περισσότερα και να βρει απαντήσεις στο τι συνέβη μεταξύ 1972 και 1985. Το άλλο κομμάτι προσπαθούσε σκληρά να τα καλύψει και να γλιτώσει τους δυνάστες από το να βρεθούν αντιμέτωποι με τη δικαιοσύνη. Όλα αυτά, όπως ήταν φυσικό, με οδήγησαν στο να φέρω το ζήτημα της μνήμης ως μέρος της δουλειάς μου.

Μέσα από τη φωτογραφία, μια τέχνη που έμαθε στην εξορία, κατάφερε ο Urruzola να βρει έναν τρόπο να γεμίσει τα κενά. Ξεκίνησε με το Montevideo 12, μια συλλογή που απεικονίζει τη δική του γνωριμία για δεύτερη φορά με τη γενέτειρά του. Θα χρειαζόταν όμως περισσότερο από μια δεκαετία για να συλλέξει τις φωτογραφίες, οι οποίες συνθέτουν το πιο αναγνωρίσιμο έργο του: Miradas Ausentes (Απούσες Ματιές), μια συλλογή φωτογραφιών, στις οποίες ο Urruzola κρατά πορτρέτα ανθρώπων που εξαφανίστηκαν κατά τη δικτατορία και στο φόντο φαίνονται τοπία της πρωτεύουσας.

“Η μνήμη είναι κάτι ίσως απαραίτητο για κάποιους”

Σύμφωνα με το φωτογράφο, τα κριτήρια για να επιλέξει τους χαρακτήρες της σειράς ήταν καθαρά συμπτωματικά. Έλαβε ένα δέμα με αρκετές φωτογραφίες από την Organización de Familiares de Detenidos Desaparecidos (Οργάνωση Οικογενειών Κρατουμένων και Αγνοουμένων) για να χρησιμοποιηθεί στο μνημόσυνο προς τιμήν όσων πολέμησαν ενάντια στη δικτατορία. Έπειτα από λίγο, ο Urruzola είδε ότι μπορούσε να κάνει με τα πορτρέτα περισσότερα πράγματα:

Yo salía a la calle con las fotos en un bolsillo y sacaba una con mi mano y la ponía delante de la cámara cuando el paisaje me gustaba y hacía la foto, a veces si el fondo era oscuro o claro, buscaba sin elegir otra foto más clara o más oscura. [La idea era] que se despegara del fondo de ciudad….

Έβγαινα έξω με τις φωτογραφίες στην τσέπη μου, στη συνέχεια, με το ένα χέρι κρατούσα μια ψηλά μπροστά από τη φωτογραφική μηχανή, όταν το τοπίο μου άρεσε, τραβούσα τη φωτογραφία. Μερικές φορές, αν το φόντο ήταν σκοτεινό ή φωτεινό, προσπαθούσα να χρησιμοποιήσω μια άλλη φωτογραφία που ήταν πιο σκούρα ή πιο ανοιχτή. Η ιδέα ήταν να εμφανίζονται με φόντο την πόλη.

Ο Urruzola λέει ότι ακόμα δεν ξέρει αν ήταν τύχη ή σύμπτωση το γεγονός ότι ο άνθρωπος στην αγαπημένη φωτογραφία του, αυτός που παρουσίαζε πιο συχνά στις περισσότερες εκθέσεις του, έτυχε να είναι ένα πορτρέτο του πρώτου αγνοουμένου που «βρέθηκε» στην Ουρουγουάη. Ο άνθρωπος στην φωτογραφία ήταν ο Fernando Miranda, του οποίου τα λείψανα βρέθηκαν από ανθρωπολόγους από το Κρατικό Πανεπιστήμιο της Ουρουγουάης το Μάρτιο του 2006 σε πρώην εγκαταστάσεις του Στρατού. Ο Miranda ήταν συμβολαιογράφος που δίδασκε Αστικό Δίκαιο στο πανεπιστήμιο και ήταν εκπρόσωπος του Κομμουνιστικού Κόμματος και του FIDEL, του Εθνικού Απελευθερωτικού Αριστερού Μετώπου. Ήταν 56 ετών, παντρεμένος και με δύο παιδιά, όταν τον πήραν από το σπίτι του το 1975.

Fernando Miranda, το πρώτο θύμα των εξαναγκαστικών εξαφανίσεων κατά τη δικτατορία στην Ουρουγουάη που “βρέθηκε” μετά από τόσα χρόνια. | Φωτογραφία: Juan Urruzola/Αναδημοσιεύεται με άδεια.

Οι Miradas Ausentes αργότερα μετατράπηκαν σε εκστρατεία με αφίσες αρχικά στο Πόρτο Αλέγκρε κατά τη Μπιενάλε Mercosul’s Arts. Η ίδια πρωτοβουλία μεταφέρθηκε στο Μοντεβιδέο, αλλά με πολύ διαφορετικά αποτελέσματα:

Siempre hubo de todo en cuanto a las reacciones de la gente […] Desde gente que se emociona hasta gente que las rompe. La memoria es algo muy necesario para algunos y muy negado por otros. Eso hace interesante el arte “político” o el arte de denuncia: incorporar al imaginario elementos y temas que implican debate, discusión, etc…

Υπήρχαν κάθε είδους αντιδράσεις από τον κόσμο: κάποιους που έγιναν συναισθηματικοί μέχρι κάποιους έσκισαν τις φωτογραφίες. Η μνήμη είναι κάτι που μπορεί να είναι απολύτως απαραίτητο για κάποιους, αλλά και κάτι που πρέπει να αμφισβητηθεί από άλλους. Αυτό είναι που κάνει ενδιαφέρουσα την «πολιτική» τέχνη ή την καλλιτεχνική διαμαρτυρία: ενσωματώνουν στοιχεία και θέματα δημόσιας συζήτησης και συζήτησης γενικά κλπ.

“Η αναζήτηση ενός αγαπημένου προσώπου που αγνοείται είναι μια ατέρμονη αγωνία”

Ο Urruzola συνελήφθη για πρώτη φορά σε ηλικία 15 ετών για «αντικοινωνική συμπεριφορά». Η δεύτερη φορά ήταν το 1971, με την κατηγορία του «φοιτητή και αριστερού». Πολλοί από τους φίλους του αντιμετώπισαν την ίδια κατηγορία. Κάποιοι πήγαν εξορία, ενώ άλλοι εξαφανίστηκαν μέσα στο στρατιωτικό αρχηγείο. Σε αυτούς ο Urruzola αφιερώνει το έργο της ζωής του. Για να τιμήσει τη μνήμη εκείνων που δεν θα ξεχάσει ποτέ και να βοηθήσει τη χώρα του να κάνει το ίδιο.

Το έργο του Juan Urruzola στους δρόμους του Μοντεβιδέο. Η φωτογραφία δημοσιεύεται με άδεια.

Tο Διαδίκτυο έχει βοηθήσει να φέρει το έργο του σε ένα νέο και ευρύτερο κοινό. Περισσότερα για το έργο του Urruzola μπορείτε να δείτε στο ισπανόφωνο βίντεο που κοινοποιεί ο Sebastian Alonso στο Vimeo.

Στη συνέντευξη, ο καλλιτέχνης μιλά περί μνήμης και επανορθώσεων, αλλά, πάνω απ’ όλα, δηλώνει τη σημασία του να διατηρείς ζωντανή την ιστορική μνήμη:

La desaparición forzada es una cosa terrible, en America Latina tenemos cientos de miles de desaparecidos, en particular de las poblaciones indigenas. Países como Guatemala, El Salvador, Colombia, lo usaron masivamente y más cerca Chile, Argentina, Brasil, Bolivia. En fin, es una deuda seguir denunciando el tema. Buscar a un familiar que ha desaparecido es un dolor que no se acaba nunca. Se queda dentro para siempre.

Οι βίαιες εξαφανίσεις είναι κάτι τρομερό και στη Λατινική Αμερική έχουμε εκατοντάδες χιλιάδες αγνοούμενους ανθρώπους, ειδικά σε ιθαγενείς κοινότητες. Χώρες όπως η Γουατεμάλα, το Ελ Σαλβαδόρ κι η Κολομβία τις έκαναν μαζικά, το ίδιο και γειτονικές χώρες όπως η Χιλή, η Αργεντινή, η Βραζιλία κι η Βολιβία. Τέλος πάντων, είναι χρέος μας να συνεχίζουμε να αποκηρύσσουμε κάτι τέτοιο. Η αναζήτηση ενός αγαπημένου προσώπου που αγνοείται είναι μια ατέρμονη αγωνία. Την κουβαλάς για πάντα.