Στιγμιότυπο οθόνης από κανάλι στο YouTube για το τρέιλερ της ταινίας “National Bird”, που αφηγείται την ιστορία των αναλυτών μη επανδρωμένων αεροσκαφών στις ΗΠΑ

Τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη έχουν φέρει επανάσταση στον σύγχρονο πόλεμο. Είναι, όμως, το διεθνές δίκαιο επαρκώς εξοπλισμένο για τη χρήση μιας ταχέως εξελισσόμενης τεχνολογίας, που προκαλεί επίσης θανάτους αμάχων;

Το drone, ή μη επανδρωμένη ιπτάμενη συσκευή, άρχισε να χρησιμοποιείται για στρατιωτικούς σκοπούς από νωρίς σχεδόν από τη δεκαετία του 1840, αλλά κυρίως για σκοπούς επιτήρησης. Τα πράγματα άλλαξαν ριζικά στις αρχές της δεκαετίας του 2000, όταν η κυβέρνηση των ΗΠΑ άρχισε να χρησιμοποιεί αεροσκάφη με ικανότητα επίθεσης στο Αφγανιστάν. Το επιχείρημα της Ουάσινγκτον είναι ότι οι επιθέσεις με μη επανδρωμένα αεροσκάφη αντιπροσωπεύουν μια μορφή “καθαρού πολέμου”, καθώς δεν εμπλέκουν αμερικανικά στρατεύματα επί τόπου. Η κυβέρνηση Ομπάμα όντως τις χαρακτήρισε “χειρουργικές επιθέσεις”, που υποτίθεται ότι ελαχιστοποιούσαν τις απώλειες αμάχων.

Διεθνές δίκαιο

Δεν υπάρχει καμία διάταξη στο διεθνές δίκαιο, που να αναφέρεται ειδικά στη χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών. Η χρησιμοποιούμενη, αντ’ αυτού, ως κύρια νομική αναφορά είναι η Σύμβαση της Γενεύης, η οποία καθιέρωσε κανόνες για το διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο σε περιόδους πολέμου.  Ένα από τα βασικά στοιχεία της σύμβασης είναι ο ορισμός των ένοπλων συγκρούσεων και η προστασία των αμάχων, που δεν εμπλέκονται άμεσα σε πολεμικές ενέργειες, αλλά φυσικά υποφέρουν άμεσα από αυτές. Η Σύμβαση της Γενεύης έχει θέσει τα θεμέλια για το λεγόμενο διεθνές ανθρωπιστικό δίκαιο και διεθνή νομοθεσία για τα ανθρώπινα δικαιώματα, που προσπαθούν να προστατεύσουν τους αμάχους και μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως αναφορά στο πλαίσιο επιθέσεων σε αμάχους από στρατιωτικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη.

Κατά τη διάρκεια διάσκεψης για τα drones που διοργανώθηκε στο Βερολίνο από το εργαστήριο Disruption Network, το Global Voices μίλησε στον Khalil Dewan, δικηγόρο και ερευνητή, που ειδικεύεται σε υποθέσεις που αφορούν πολίτες θύματα στρατιωτικών επιθέσεων με μη επανδρωμένα αεροσκάφη. Εξηγεί:

Το ζήτημα δεν είναι η έλλειψη νόμων, αλλά η ευρεία ερμηνεία του προϋπάρχοντος διεθνούς δικαίου, που διέπει τη χρήση βίας εντός και εκτός ζωνών σύγκρουσης όπου λειτουργούν ένοπλα μη επανδρωμένα αεροσκάφη.

Πράγματι, το πολεμικό δίκαιο, που χρησιμοποιείται ως γενική δικαιολογία για να δικαιολογήσει τις επιθέσεις μη επανδρωμένων αεροσκαφών θα απαιτούσε δύο χώρες να βρίσκονται σε επίσημη κατάσταση πολέμου. Ωστόσο, αυτό δεν ισχύει για μέρη όπως η Υεμένη, για παράδειγμα, για τις ΗΠΑ. Ο Dewan, ο οποίος έχει διερευνήσει τους θανάτους 14 θυμάτων μη επανδρωμένων αεροσκαφών σε τέσσερις διαφορετικές περιπτώσεις, που έλαβαν χώρα στη Σομαλία, αναφέρει ότι, όταν μίλησε στο US AFRICOM, αρνήθηκαν τυχόν απώλειες αμάχων. Αυτό δείχνει μια πολιτική αλαζονείας και ατιμωρησίας, που εμποδίζει οποιαδήποτε έρευνα μετά την επίθεση, όπως καταλήγει.

Μια αξιοσημείωτη υπόθεση είναι ο θάνατος του Αμερικανού πολίτη Anwar al-Awlaki τον Σεπτέμβριο του 2011, όταν σκοτώθηκε, ενώ βρισκόταν στην Υεμένη, από αμερικανικό μη επανδρωμένο αεροσκάφος παραβιάζοντας πλήρως το δικαίωμα της δέουσας διαδικασίας.

Ωστόσο, όπως υποστηρίζει ο Dewan, υπάρχει ένα άλλο σημαντικό ζήτημα, που φαίνεται να αποφεύγουν να συζητούν πολλές οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων:

Πόσο νόμιμο και ηθικό είναι να σκοτώνουμε ύποπτους μαχητές αντί να τους συλλαμβάνουμε και να παρέχουμε δίκαιη δίκη; Σε χώρες που δεν είναι επίσημα σε κατάσταση πολέμου με την Ουάσιγκτον;

Όπως επισημαίνει, φαίνεται να υπάρχει μια γενική συμφωνία στις δυτικές χώρες ότι η εξωδικαστική δολοφονία είναι μια αποδεκτή πρακτική, επειδή άτομα χαρακτηρίζονται “τρομοκράτες”.

Το “Φονικό Σύννεφο”: Ένα τέλειο προπέτασμα καπνού για αποφυγή ευθύνης 

Μια άλλη βασική πρόκληση στην απόδοση ευθύνης είναι το εξαιρετικά ισχυρό σύστημα δεδομένων, που λειτουργεί μη επανδρωμένα αεροσκάφη, στο οποίο συμβάλλουν ενεργά διάφορες χώρες, καθώς και εταιρείες.

Αυτό ίσως δεν κατανοούν άτομα μη εξοικειωμένα με τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη: η μη επανδρωμένη ιπτάμενη συσκευή είναι ένα απλό όχημα με αισθητήρες, όμως μετατρέπεται σε θανατηφόρο όπλο από το αποκαλούμενο από ορισμένους ειδικούς “Φονικό Σύννεφο”, δηλαδή το τεράστιο και εξαιρετικά περίπλοκο και πλούσιο δίκτυο δεδομένων, που μπορεί να δώσει στα μη επανδρωμένα αεροσκάφη αυτονομία και δυνατότητα επίθεσης. Το Φονικό Σύννεφο απορροφά τεράστιους όγκους δεδομένων, που προέρχονται από δορυφόρους και άλλες συσκευές επιτήρησης, τα οποία μεταφράζονται και αναλύονται από ανθρώπους και ανατροφοδοτούνται στο μη επανδρωμένο αεροσκάφος, το οποίο στη συνέχεια αναλαμβάνει δράση. Όπως εξηγούν οι Lisa Ling και Cyan Westmoreland, δύο πρώην μέλη του Αμερικανικού Στρατού και εμπειρογνώμονες περί μη επανδρωμένων αεροσκαφών, που έχουν γίνει πληροφοριοδότες, στο βιβλίο “Whistleblowing for Change” (μπορείτε να κατεβάσετε δωρεάν εδώ):

 [Πρέπει] να αποφύγουμε ένα στενό πλαίσιο, που αποκρύπτει τα κατανεμημένα συστήματα, τους γραφειοκρατικούς θεσμούς και τις πολιτιστικές προκαταλήψεις πίσω από την εντατική παραγωγή πληροφοριών, επιτήρησης και αναγνώρισης, που κατευθύνει αυτές τις πλατφόρμες προς τους στόχους τους. Η ιδέα είναι άνευ προηγουμένου και το αποικιακό της πεδίο συνεχίζει να φέρνει ατελείωτο πόλεμο σε κοινότητες μη λευκών σε όλο τον κόσμο.

Η ικανότητα του Φονικού Σύννεφου αυξάνεται εκθετικά και εκεί μπορεί εύκολα να θολώσει η απόδοση ευθύνης: διαφορετικές εταιρείες παρέχουν κομμάτια λογισμικού ή εικόνων ή περιεχομένου, όπως κάνουν οι συμμαχικές χώρες των ΗΠΑ. Όταν ένα drone χτυπά και σκοτώνει μαχητές, αλλά και πολίτες, ποιος είναι υπεύθυνος και υπό ποια δικαιοδοσία;

Όπως εξηγεί ο Dewan, όλοι αρνούνται γρήγορα οποιαδήποτε άμεση ευθύνη:

Όταν μιλάω με Γάλλους στρατιωτικούς, το πρώτο πράγμα που μου λένε είναι το εξής: “Δεν είμαστε σαν τις ΗΠΑ, δεν διεξάγουμε “φωτογραφικές επιθέσεις””. Ωστόσο, συμβάλλουν στην τροφοδοσία δεδομένων, ανάλυσης και επιτήρησης, που επιτρέπει την λειτουργία του αμερικανικού Φονικού Σύννεφου.

Νέος παίκτης: Τουρκία  

Εάν τα μη επανδρωμένα αεροσκάφη έχουν φέρει επανάσταση στον σύγχρονο πόλεμο, τότε ίσως η Τουρκία βρίσκεται στη διαδικασία να αλλάξει σοβαρά τους κανόνες του παιχνιδιού στη χρήση τους. Το 2004, η Τουρκία άρχισε να παράγει τη δική της σειρά στρατιωτικών μη επανδρωμένων αεροσκαφών ονόματι Μπαϊρακτάρ. Εμφανίστηκαν στο διεθνές πολεμικό πεδίο το 2020 κατά τη διάρκεια του πολέμου του Αζερμπαϊτζάν με την Αρμενία για την ανακατάληψη κατεχόμενων εδαφών και πιο πρόσφατα όταν η Άγκυρα παραδέχτηκε ότι είχε πουλήσει μερικά στην Ουκρανία. Ήταν τόσο επιτυχή στην καταπολέμηση της εισβολής της Ρωσίας, που συνέθεσαν τραγούδι γι’ αυτά στην Ουκρανία.

Σύμφωνα με τον Dewan, τα τουρκικά μη επανδρωμένα αεροσκάφη λειτουργούν σε ένα εντελώς διαφορετικό πλαίσιο:

Η Τουρκία δεν έχει την ικανότητα του Φονικού Σύννεφου. Όταν ανακοίνωσε ότι θα αναπτύξει τα δικά της μη επανδρωμένα αεροσκάφη, υπήρξε έντονη αντίθεση και κριτική από ειδικούς στη Γερμανία. Ωστόσο, έχουν χρησιμοποιηθεί στο Αζερμπαϊτζάν και την Ουκρανία και, από όσο μπορούμε να πούμε, μόνο σε μαχητικούς στόχους, με μηδενικούς ή ελάχιστους στόχους σε αμάχους.

Καθώς μαίνεται ο πόλεμος στην Ουκρανία, η χρήση και η τεχνολογία των μη επανδρωμένων αεροσκαφών αποδεικνύεται στρατηγικού ενδιαφέροντος για όλες τις χώρες με σημαντικούς στρατούς.

Για μια εκτενέστερη ανάλυση του θέματος, υπάρχει μια παρουσίαση από τον Khalil Dewan εδώ (από το 40ό λεπτό και μετά).