Εικόνα από Bradyn Trollip μέσω Unsplash. Χρησιμοποιείται με άδεια Unsplash.

Όλα ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο του 2022, όταν το κοινοβούλιο ξεκίνησε συζητήσεις για έναν νέο νόμο, που θα καθιστούσε ουσιαστικά αδύνατο τον σχηματισμό νέων πολιτικών κομμάτων στο Αζερμπαϊτζάν. Το επιχείρημα, που χρησιμοποιούσαν τότε οι αξιωματούχοι του κυβερνώντος Κόμματος του Νέου Αζερμπαϊτζάν (YAP), ήταν ότι ο υφιστάμενος νόμος, που χρονολογείται από τη δεκαετία του '90, χρειαζόταν μεταρρυθμίσεις. Όπως είπε ένας βουλευτής σε συνέντευξή του, η 30χρονη νομοθεσία «δεν ήταν πλέον επαρκής στις απαιτήσεις της σύγχρονης εποχής». Αλλά το προτεινόμενο νομοσχέδιο είχε μια σειρά από δρακόντειους περιορισμούς, που κυμαίνονταν από έναν ελάχιστο αριθμό μελών του κόμματος, καθώς και απαιτήσεις γύρω από τα ιδρυτικά μέλη του κόμματος, τους μηχανισμούς χρηματοδότησης και πολλά άλλα. Ενώ ορισμένοι από αυτούς και άλλους περιορισμούς αμβλύνθηκαν, το κοινοβούλιο ενέκρινε το αναθεωρημένο νομοσχέδιο τον Δεκέμβριο του 2022 και ο νόμος τέθηκε σε ισχύ τον Ιανουάριο του 2023. Για πολιτικούς ακτιβιστές και μέλη κομμάτων της αντιπολίτευσης, οι αλλαγές που έγιναν στο νομοσχέδιο που εγκρίθηκε ήταν τίποτα άλλο παρά «διακόσμηση βιτρίνας». Μήνες μετά την υιοθέτησή του, πολλά πολιτικά κόμματα έπαψαν να υπάρχουν στο Αζερμπαϊτζάν.

Το υπάρχον νομοσχέδιο για τα πολιτικά κόμματα ισχύει από το 1992. Από τότε έχουν ψηφιστεί αρκετές επαναλήψεις του νόμου, με τις πιο πρόσφατες τροποποιήσεις που προτάθηκαν το 2022. Σύμφωνα με την Επιτροπή της Βενετίας του Συμβουλίου της Ευρώπης και το Γραφείο του ΟΑΣΕ για τους Δημοκρατικούς Θεσμούς και τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (ODIHR), μια κοινή γνώμη δημοσιεύθηκε τον Μάρτιο του 2023: οι νέες τροπολογίες, αν και «πιο λεπτομερείς» και «επεξεργασμένες» στους περισσότερους τομείς, οι κανονισμοί έχουν γίνει «πολύ αυστηρότεροι». Τα δύο θεσμικά όργανα βρήκαν τις ακόλουθες τροπολογίες ως μερικές από τις πιο «προβληματικές διατάξεις», που κινδυνεύουν να διαβρώσουν περαιτέρω τον πολιτικό πλουραλισμό, όπως σημειώνεται στην κοινή τους γνώμη:

• Η αύξηση του ελάχιστου αριθμού μελών του κόμματος από 1.000 σε 5.000
• Η ανάγκη επανεγγραφής των ήδη εγγεγραμμένων πολιτικών κομμάτων
• Οι μακροχρόνιες προθεσμίες και η επίπονη διαδικασία που προβλέπεται για την ίδρυση και την εγγραφή πολιτικών κομμάτων
• Η απαγόρευση λειτουργίας πολιτικού κόμματος χωρίς κρατική εγγραφή
• Οι υπερβολικές ρυθμίσεις των εσωκομματικών δομών και λειτουργιών
• Ο υπερβολικός έλεγχος που ασκεί το Υπουργείο Δικαιοσύνης στις κομματικές δραστηριότητες και στα μητρώα μελών των πολιτικών κομμάτων
• Η δυνατότητα αναστολής των δραστηριοτήτων ενός πολιτικού κόμματος ή ακόμη και διάλυσης κόμματος σε περιπτώσεις που δεν συνεπάγονται σοβαρές παραβιάσεις των νομικών πράξεων από ένα τέτοιο κόμμα.

Ένα από τα πολιτικά κόμματα που πρόσφατα αρνήθηκε να εγγραφεί είναι το REAL (Ρεπουμπλικανική Εναλλακτική). Σύμφωνα με την επίσημη απάντηση που έλαβε το κόμμα από το Υπουργείο Δικαιοσύνης, το κόμμα δεν εκπλήρωσε την απαίτηση του ελάχιστου αριθμού μελών που απαιτείται για την εγγραφή. Σε ανάρτηση στο Meta, ο ιδρυτής και πρόεδρος του κόμματος, Ilgar Mammadov, είπε ότι το κόμμα έχει τώρα 30 ημέρες είτε για να «διορθώσει τις πληροφορίες των 4.500+ μελών του, να προσλάβει νέα μέλη σύμφωνα με τις απαιτήσεις του νέου νόμου ή να κλείσει το κόμμα».

Οι υπερασπιστές των δικαιωμάτων εξέφρασαν επίσης ανησυχίες για το ότι το Υπουργείο Δικαιοσύνης καλεί μέλη πολιτικών κομμάτων να επιβεβαιώσουν τη συμμετοχή τους, περιγράφοντας την κίνηση ως μια μορφή πολιτικής πίεσης. «Πώς μπορούμε να γνωρίζουμε αν οι πολίτες που καλούνται από το υπουργείο δεν απειλούνται; Ή ότι οι πληροφορίες τους αποθηκεύονται με ακρίβεια», ρώτησε ο Anar Mammadli, ειδικός από το Αζερμπαϊτζάν σε θέματα εκλογών και δημόσιας διοίκησης, σε συνέντευξή του στο Meydan TV. Ο ειδικός προειδοποίησε επίσης ότι το πρόσφατο κλείσιμο των πολιτικών κομμάτων σηματοδοτεί μια προσπάθεια τεχνητής μείωσης του αριθμού των πολιτικών κομμάτων στη χώρα, κάτι που θα μπορούσε να βοηθήσει το κυβερνών κόμμα να εδραιωθεί και να διατηρήσει την εξουσία:

In democratic countries, parties dissolve after elections — if they lose, they leave the political scene. Azerbaijan has not had democratic elections and the political environment is suffocating. It is against this environment that the sate is resorting to artificial measures. It seems that the state is interested in keeping 10–15 political parties. Perhaps, for the purpose of reducing the financial support in the future or form coalitions with smaller parties – whatever the reasons are, it is hard to tell. In all cases, the process aims to artificially reduce the number of political parties.

Στις δημοκρατικές χώρες, τα κόμματα διαλύονται μετά τις εκλογές — αν χάσουν, φεύγουν από την πολιτική σκηνή. Το Αζερμπαϊτζάν δεν είχε δημοκρατικές εκλογές και το πολιτικό περιβάλλον είναι ασφυκτικό. Απέναντι σε αυτό το περιβάλλον το κράτος καταφεύγει σε τεχνητά μέτρα. Φαίνεται ότι το κράτος ενδιαφέρεται να κρατήσει 10–15 πολιτικά κόμματα. Ίσως, με σκοπό τη μείωση της οικονομικής στήριξης στο μέλλον ή τη δημιουργία συνασπισμών με μικρότερα κόμματα – όποιοι και αν είναι οι λόγοι, είναι δύσκολο να το διακρίνουμε. Σε όλες τις περιπτώσεις, η διαδικασία στοχεύει στην τεχνητή μείωση του αριθμού των πολιτικών κομμάτων.

Σύμφωνα με τον τρέχοντα κατάλογο της Κεντρικής Εκλογικής Επιτροπής, υπήρχαν 59 πολιτικά κόμματα εγγεγραμμένα το 2022. Τη στιγμή της συγγραφής αυτού του κειμένου, 29 πολιτικά κόμματα έχουν διαλυθεί καθιστώντας αυτόν τον κατάλογο ξεπερασμένο. Ακόμη και κόμματα που είναι γνωστά για τη σχέση και τη συμπάθειά τους προς την κυβέρνηση ήταν μεταξύ των διαλυμένων κομμάτων. Ο πρώην πολιτικός κρατούμενος Seymur Hezi έγραψε σε ανάρτησή του στο Meta: «Ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων…δεδομένου του υπάρχοντος νομικού πλαισίου και των διεθνών συμβάσεων στις οποίες έχει ενταχθεί η χώρα μας, ακόμη και αν είναι μόνο πέντε άτομα, θα πρέπει να μπορούν να ιδρύουν πολιτικά κόμματα και να λειτουργούν.»

Τα πολιτικά κόμματα της αντιπολίτευσης αγωνίζονται εδώ και καιρό στο Αζερμπαϊτζάν, αντιμετωπίζοντας συλλήψεις, κρατήσεις, οικονομικά εμπόδια ή διώξεις μελών τους, για να αναφέρουμε μερικά. Και το κυβερνών YAP κυριαρχεί στη σκηνή από τότε που ιδρύθηκε. Οι αμφισβητούμενες κοινοβουλευτικές εκλογές που διεξήχθησαν τον Μάρτιο του 2020 άλλαξαν ελάχιστα τη σύνθεση της εθνοσυνέλευσης: οι υποψήφιοι που θεωρούνται πιστοί στο κυβερνών Κόμμα του Νέου Αζερμπαϊτζάν κέρδισαν όλες εκτός από μία από τις 125 έδρες της Εθνοσυνέλευσης. Και παρόλο που ορισμένοι παρατηρητές αναρωτήθηκαν αν οι Αρχές σχεδίαζαν να φέρουν νέα πρόσωπα στην πολιτική σκηνή του Αζερμπαϊτζάν, 87 βουλευτές κράτησαν τις θέσεις τους. Απευθυνόμενος στο κοινοβούλιο εκείνη την εποχή, ο Πρόεδρος Ιλχάμ Αλίγιεφ ανέθεσε στα νεοεκλεγέντα μέλη να εγκρίνουν νομοσχέδια, που θα βοηθούσαν τη μεταρρύθμιση της χώρας. Έκτοτε, το κοινοβούλιο ενέκρινε αμφιλεγόμενα νομοσχέδια για τα ΜΜΕ και τα πολιτικά κόμματα, ενίσχυσε τον έλεγχο στο διαδικτυακό περιεχόμενο και εισήγαγε μέτρα που περιορίζουν τα προσωπικά δικαιώματα (νέα νομοθεσία που εισάγει την υποχρεωτική διαμεσολάβηση για ζευγάρια που ζητούν διαζύγιο), για να αναφέρουμε μερικά.

Το Freedom House έχει κατατάξει το Αζερμπαϊτζάν ως «μη ελεύθερο» από το 2020 στην έκθεσή του, Freedom in the World.