Το κείμενο αυτό της Katie G. Nelson αρχικά δημοσιεύτηκε στο Ensia.com, περιοδικό που παρουσιάζει διεθνείς περιβαλλοντικές λύσεις στην πράξη. Αναδημοσιεύεται εδώ βάσει συμφωνίας ανταλλαγής περιεχομένου.
Προσπαθήστε να πλοηγηθείτε ανάμεσα στα υγρά περάσματα της μεγαλύτερης παραγκούπολης στην Κένυα, με τις εκατοντάδες χιλιάδες παράγκες της, και γρήγορα θα συνειδητοποιήσετε γιατί η Κιμπέρα ονομάστηκε έτσι από μια νουβιακή λέξη που σημαίνει “ζούγκλα”.
Στις όχθες του Ποταμού Ναϊρόμπι στην πρωτεύουσα της Κένυας, τα παράνομα χτισμένα σπίτια της Κιμπέρα είναι τόσο το ένα πάνω στο άλλο, που μετά βίας μπορείς να δεις έστω και μια σκλήθρα από την κόκκινη άμμο που τα κρατάει όρθια.
Αν και οι εκτιμήσεις ποικίλουν σε μεγάλο βαθμό, περίπου 500.000 ως ένα εκατομμύριο άνθρωποι ζουν σε αυτό τον καταυλισμό των τριών τετραγωνικών χιλιομέτρων. Οι φτωχότεροι είναι αναγκασμένοι να χτίσουν δίπλα ακριβώς στις όχθες του ποταμού, οι οποίες υπερχειλίζουν με μια λάσπη και σκουπίδια από τους υπονόμους σε αστραπιαία ταχύτητα, που αναπόφευκτα καταστρέφονται σπίτια και χάνονται ζωές κατά τη διάρκεια των περιόδων έντονων βροχοπτώσεων δυο φορές το χρόνο.
Μέχρι πρόσφατα, η μοναδική προστασία των κατοίκων απέναντι στο συχνά θανατηφόρο υδάτινο κανάλι ήταν η κατασκευή εκατοντάδων χειροποίητων καναλιών αποστράγγισης, που πήγαζαν από του μεγαλύτερου υψόμετρου έδαφος της Κιμπέρα και χύνονταν στη βαλτώδη κοιλάδα του ποταμού Ναϊρόμπι, καθώς και άλλα φτωχά μέσα αντιμετώπισης, όπως το μπλοκάρισμα των νερών της πλημμύρας με σκουπίδια.
Και τότε, το 2015, μια μικρή ομάδα αρχιτεκτόνων, σχεδιαστών και μηχανικών στην Πρωτοβουλία Kounkuey Design αποφάσισαν να συνδυάσουν την εξειδίκευσή τους στον αστικό προγραμματισμό, το βιώσιμο σχεδιασμό και την προσέγγιση της κοινότητας, προκειμένου να επιλύσουν τη μεγάλη πρόκληση του να αποτρέψουν τις πλημμύρες στην Κιμπέρα (ευελπιστώντας και αλλού).
Μας βρήκαν οι πλημμύρες
Με έδρα στο Λος Άντζελες της Καλιφόρνια, το KDI έχει ως αποστολή του να απαντήσει στο ερώτημα: “Θα μπορούσε ο σχεδιασμός να είναι χρήσιμος σε μεγάλες προκλήσεις φτώχειας και περιβαλλοντολογικής απαξίωσης;”, αναφέρει η γενική διευθύντρια και συνιδρύτρια Chelina Odbert. Τρέχοντα εγχειρήματα ποικίλουν: από κατασκευές κέντρων κοινοτήτων, όπως χώροι απασχόλησης, κοινόχρηστοι κήποι και κιόσκια υπαίθριων αγορών στην Αϊτή μέχρι μηχανικές τουαλέτες, που μετατρέπουν τα ανθρώπινα περιττώματα σε λίπασμα προς πώληση στην Κένυα ή και ολιστικά προγράμματα ανάπτυξης για χωριά σε απομακρυσμένα μέρη της Γκάνας.
Aν και το KDI έχει τουλάχιστον καμιά δεκαριά προγράμματα σε ΗΠΑ, Καραϊβική και Δυτική Αφρική, το έργο του στην Κιμπέρα είναι το πιο εκτεταμένο, με επτά προγράμματα δημόσιου χώρου με επίκεντρο την δημιουργία εισοδήματος, διατροφική ασφάλεια, νερό και υγιεινή και ενδυνάμωση των γυναικών. Η προσέγγιση όμως του KDI για τη δημιουργία παραγωγικών κοινοτικών δημόσιων χώρων δεν αποτελούσε επιλογή για την Κιμπέρα.
“Δεν υπάρχει πληθώρα διαθέσιμης γης”, λέει η Odbert. “Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχει σχεδόν καθόλου γη. Αν δεν είναι χτισμένη, δεν υφίσταται”.
Τα μοναδικά ανοιχτά μέρη στην Κιμπέρα βρίσκονταν ” σε χώρους, όπου ο κόσμος πετούσε σκουπίδια, μέρη μη ασφαλή”, λέει ο υποδιευθυντής του KDI. “Όλα τα μέρη αυτά βρίσκονται πλάι στο ποτάμι”.
Το KDI αποφάσισε να επικεντρώσει αρκετές προσπάθειές του σε ένα άλλο μεγάλο πρόβλημα στην Κιμπέρα: τις πλημμύρες. Ιστορικά, το ζήτημα των πλημμυρών αποτελούσε χαμηλής προτεραιότητας για την Κένυα, ιδιαίτερα σε ανεπίσημους οικισμούς όπως η Κιμπέρα, όπου υπάρχει αδιαφορία για επενδύσεις σε βασικές υποδομές όπως δρόμοι και αποκομιδή απορριμάτων, επειδή η κυβέρνηση θεωρεί τους κατοίκους παράνομους καταληψίες.
“Δεν ήταν κάτι που ξεκινήσαμε να αντιμετωπίζουμε”, εξηγεί η Odbert. “Οι πλημμύρες κυριολεκτικά βρήκα εμάς”.
Δεδομένα σε χρήση
Από το Μάρτιο ως τον Αύγουστο του 2015, το KDI διεξήγε μακροσκελείς συνεντεύξεις με 1000 νοικοκυριά στην Κιμπέρα, χρησιμοποίησε λογισμικό χαρτογράφησης μέσω κινητών τηλεφώνων για την προσεκτική συλλογή δεδομένων για παρελθούσες πλημμύρες, κατέγραψε τοπικές τακτικές προετοιμασίας και αρωγής, ζημιές λόγω πλημμυρών και θανάτους, τράβηξε φωτογραφίες επιτόπου, ανέβασε πληροφορίες σε λογισμικό GIS (Σύστημα Γεωγραφικών Πληροφοριών) και παρατήρησε την πορεία εκατοντάδων καναλιών αποχέτευσης φτωχής κατασκευής, που διέτρεχαν την Κιμπέρα.
Αναλύοντας τα δεδομένα, η ομάδα του KDI ανακάλυψε, προς έκπληξη όλων, ότι έως και 50% των νοικοκυριών στην κορυφή της Κιμπέρα αντιμετώπιζαν πλημμύρες κατά την περίοδο των βροχοπτώσεων, σχεδόν το ίδιο ποσοστό με όσους ζούσαν σε χαμηλότερο έδαφος, παρά τη διαφορά στο υψόμετρο (περίπου 58 μέτρα).
“Για εμάς, έδειξε ότι οι πλημμύρες δε συνέβαιναν απλά από το ποτάμι, αλλά και λόγω των μεγάλων αποχετευτικών καναλιών που έρχονταν από τους δρόμους”, εξηγεί η εθελοντής μηχανικός του KDI Anna Collins.
Η ομάδα γρήγορα αναγνώρισε πως τα πρόσφατα αιφνίδια έργα οδοποιίας στο Ναϊρόμπι, τα οποία αύξησαν σε μεγάλο βαθμό το ποσό των ομαλών επιφανειών στην περιοχή, αλλά περιλάμβαναν ελάχιστα μόνο κανάλια αποχέτευσης προς την Κιμπέρα, συνέβαλαν στις πλημμύρες.
“Ο κόσμος συμπεραίνει ότι το πρόβλημα με τις πλημμύρες προέρχεται από το ποτάμι, αλλά βλέπουμε πόσο συμβάλλει και η αποχέτευση. Τα δεδομένα αυτά φέρνουν στο φως τόσα προβλήματα, που αλλιώς δε θα μπορούσαμε να διαισθανθούμε”, λέει η Odbert.
Η Odbert αναφέρει ότι η πληθώρα δεδομένων και λεπτομερών χαρτών επέτρεψαν στο KDI να προτείνει στρατηγικές πρόληψης πλημμυρών σε εθνικό επίπεδο, υποστηρίζοντας συνεργασίες μεταξύ του KDI και τμημάτων δημοσίων έργων του Ναϊρόμπι, προκειμένου να εντοπίσουν αναποτελεσματικά κανάλια αποχέτευσης και να ορίσουν πρακτικές λύσεις για την πρόληψη πλημμυρών.
“Πιστεύω ότι ο λόγος που υπήρξε τόση επιτυχία στο έργο με την τοπική κυβέρνηση είναι επειδή είναι ξεκάθαρο πως το KDI κατάφερε να παρέχει πληροφορίες, που δεν είχε στη διάθεσή της η τοπική κυβέρνηση”, λέει η Odbert.
Κοινόχρηστη στρατηγική
Το KDI συνεργάζεται επίσης με κοινοτικές ομάδες στην Κιμπέρα και τοπικές ΜΚΟ, παρέχοντας εργαστήρια πρόληψης πλημμυρών για κατοίκους, όπως ο David Onyando, ρακοσυλλέκτης.
Στο παρελθόν, ο Onyando χρησιμοποιούσε σκουπίδια για να εμποδίσει το νερό να μπει στο σπίτι του. Αφότου παρακολούθησε το εκπαιδευτικό εργαστήριο του KDI, αναφέρει ότι χρησιμοποιεί μικρές τεχνικές δομικής αλλαγής, όπως διεύρυνση των σωληνώσεων για τις βροχές, και αμμόσακους για να αλλάξει πορεία στα νερά και να τα βγάλει πέρα με τις πλημμύρες.
“Οι πλημμύρες αποτελούν συλλογική ευθύνη, γιατί στην Κιμπέρα, δεν μπορείς να τα κάνεις όλα μόνος σου”, λέει ο Onyando.
Μέλη της ομάδας του KDI λένε πως έχουν αποκτήσει μια αξιόλογη θέση στην κοινωνία λόγω της ενδελεχούς συλλογής δεδομένων, των στενών δεσμών τους με την κοινότητα και της ικανότητάς τους να παρέχουν σημαντικά δεδομένα στην κυβέρνηση, που δε θα είχε στη διάθεσή της διαφορετικά δίχως διπλό κόπο και υπηρεσίες. Τους επέτρεψε επίσης να αναπτύξουν και να δοκιμάσουν μια στρατηγική ενδυνάμωσης της αστικής ανθεκτικότητας, ώστε να είναι κοινόχρηστη και κλιμακωτή και εκτός Κιμπέρα.
“Η διαδικασία αυτή”, λέει η Odbert, “είναι σχεδόν άμεσα εφαρμόσιμη και σε άλλες κοινότητες. Ορισμένες λύσεις μπορεί να δουλεύουν από μέρος σε μέρος, άλλες να πρέπει να προσαρμοστούν. Από τη στιγμή όμως που δημιουργείται η διαδικασία, τότε δεν έχει σημασία αν οι λύσεις δεν είναι ακριβώς οι ίδιες σε κάθε μέρος. Πρόκειται εξάλλου για διαδικασία, όχι προϊόν, που αναπτύσσουμε”.
Για την Κιμπέρα, η κορυφαία λύση θα περιλαμβάνει τη χρήση λεπτομερών δεδομένων για τον εντοπισμό πλημμυρισμένων σημείων, καναλιών αποχέτευσης με υπερβολική ή μικρή χρήση και τη χρήση πληροφοριακών συστημάτων για την άμβλυνση των πλημμυρών. Επίσης, θα περιλαμβάνει τη συνεργασία με τοπικές μονάδες διακυβέρνησης για την οργάνωση και κατασκευή νέων αποχετευτικών συστημάτων βάσει δεδομένων και λογισμικού ΓΣΠ, την καταγραφή και ανάλυση ζημιών σε ιδιοκτησίες και θανάτων λόγω των πλημμυρών και τη δημιουργία ενός μεγάλου χάρτη, που θα απεικονίζει το συνολικό ποσοστό υδάτων στην επιφάνεια του Ναϊρόμπι, αποχετευτικών συστημάτων και υδάτων από το ποτάμι, σε μια προσπάθεια για βελτίωση των προβλέψεων πλημμυρών στην Κιμπέρα.
“Πρόκειται για μεγάλη πρόκληση και μεγάλη ευθύνη. Πρόκειται για μετατροπή δεδομένων σε χειροπιαστές δράσεις αντί για παραίτηση”, λέει ο Mulligan. “Δεν μπορεί να είναι απλά έρευνα και μπλα-μπλα με πολιτικούς”.
Οι Mulligan και Odbert λένε πως η ομάδα τους θα συνεχίσει να παρέχει μετρήσιμα, τοπικά αποτελέσματα με επίκεντρο την κοινότητα, με την ελπίδα ότι θα βελτιώσουν την ποιότητα ζωής των κατοίκων της Κιμπέρα— και εν τέλει, και άλλων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο.