Το λαϊκό συμβούλιο του Gregorio Arleé Mañalich, στη δυτική επαρχία Mayabeque, είναι πιο γνωστό ως el Central, που σημαίνει ζαχαρόμυλος στα κουβανικά ισπανικά. Ωστόσο, η συγκομιδή ζάχαρης δεν αποτελεί θέμα συζήτησης εκεί πια. Πριν από δώδεκα χρόνια, η παραγωγή στο μύλο σταμάτησε και στη συνέχεια ήρθε η αποσυναρμολόγηση. Κομμάτι-κομμάτι, ο μύλος διαλύθηκε, μέχρι που δεν υπήρχε τίποτα περισσότερο από χάλυβα και σκυρόδεμα.

Περίπου 272 υπάλληλοι έπρεπε να βρουν άλλο τρόπο επιβίωσης. Κάποιοι άλλαξαν δουλειά. Άλλοι ταξίδευαν καθημερινά σε μύλους που συνέχιζαν να λειτουργούν.

Η συγκομιδή ζάχαρης δεν ανησυχεί τον Nene, ένα παλιό οξυγονοκολλητή, ο οποίος συνεχίζει να ξυπνά καθημερινά στις 4 το πρωί. Δεν χάνει ύπνο από τη συγκομιδή ζάχαρης. Αλλά άκουσε ότι υπήρχαν μύλοι στα ανατολικά που είχαν αρχίσει να λειτουργούν ξανά μετά από πολλή αδράνεια. Προφανώς διατηρήθηκαν.

Αυτό τον κράτησε ξύπνιο εκείνο το βράδυ.

Στο Mañalich, ο Nene θυμάται άριστα, είπαν ότι θα διατηρούσαν το μύλο, αλλά δεν το έκαναν.

Η βιομηχανία ζάχαρης στην Κούβα αντιμετώπισε πολλά ανελέητα εμπόδια: κατάρρευση του σοσιαλιστικού μπλοκ, χαμηλές αγοραστικές αξίες, ανεπάρκεια, κακές διοικητικές αποφάσεις και αλλαγή κλίματος.

Το 2016, η παραγωγή ήταν 1,6 εκατομμύρια τόνοι ζάχαρης, λιγότερο από ό,τι παρήχθη το 1910. Αυτό το είδος ειδήσεων θα είχε προκαλέσει σοκ στον έθνος πριν από δεκαετίες, αλλά η αποτυχία της συγκομιδής ζαχαροκάλαμου δεν αποτελεί πλέον πρόβλημα στην Κούβα.

Γιατί διαλύθηκε η βιομηχανία ζαχαροκάλαμου;

Η συρρίκνωση της βιομηχανίας ζαχαροκάλαμου ήταν μια οικονομική αναγκαιότητα: το σύνολο των 155 μύλων, τεχνολογικά πίσω και μη ανταγωνιστικών, δεν ήταν βιώσιμο για τη χώρα. Η αρχική προσέγγιση ήταν να παγιωθεί αποτελεσματικά η παραγωγή, με όριο 4 εκατομμύρια τόνους ετησίως.

Μόνο τα εργοστάσια που μπορούσαν να παράγουν ζάχαρη με κόστος 4 σεντς ανά λίβρα ή λιγότερο θα μπορούσαν να λειτουργήσουν. Και η λύση για την ανεργία που προέκυψε ως αποτέλεσμα: η επιστροφή στο σχολείο.

Τα κίνητρα για λήψη τέτοιων μέτρων ήταν η χαμηλή παραγωγικότητα των φυτειών ζαχαροκάλαμων και η πτώση της ζάχαρης στην παγκόσμια αγορά.

Ωστόσο, η τιμή της ζάχαρης άρχισε να βελτιώνεται πριν από μια δεκαετία.

Από το 2017 έως το 2025, η τιμή της ακατέργαστης ζάχαρης αναμένεται να κυμανθεί μεταξύ 15 και 16 σεντς ανά λίβρα, σύμφωνα με την έκδοση “Αγροτικές Προοπτικές” από τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης” (ΟΟΣΑ) και τον Οργανισμό Διατροφής και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών (FAO).

Εάν είχε διατηρηθεί η παραγωγή το 2001 (3,6 εκατομμύρια τόνοι), περίπου 815 εκατομμύρια δολάρια θα είχαν παραχθεί από την εξαγωγή ακατέργαστης ζάχαρης.

Τα πράγματα δεν πήγαιναν και τόσο καλά

«Σήμερα θα είναι σίγουρα μια ιστορική ημέρα» ήταν οι πρώτες λέξεις του Κουβανέζου Προέδρου Φιντέλ Κάστρο κατά την ομιλία του στις 21 Οκτωβρίου 2002 στο μύλο Lavandero. Έτσι ξεκίνησε η αναδιάρθρωση της βιομηχανίας ζάχαρης.

Τα επόμενα χρόνια θα κλείσουν συνολικά 98 μύλοι και περισσότεροι από 65.000 άνθρωποι θα λάμβαναν τον πλήρη μισθό τους για να επιστρέψουν στο σχολείο. Η καμπή του μύλου Gregorio Arleé Mañalich θα έφθανε στις 14 Μαΐου 2004.

Ο Luis Alberto Pérez (ή Nene, όπως όλοι τον λένε) εργαζόταν εκεί από το 1967. Όταν μιλάει για το κλείσιμο του ζαχαρόμυλου, η λέξη που επαναλαμβάνει περισσότερο είναι “εξαπάτηση”.

Σχεδόν όλοι όσοι δίνουν συνέντευξη συμφωνούν: δεν τους είπαν ποτέ ότι ο μύλος θα αποσυναρμολογούνταν.

Μια ομάδα παρέμεινε να εργάζεται με πλήρες ωράριο για τη διατήρηση του μέρους. Αλλά πριν κλείσει χρόνος, άρχισαν να καταφτάνουν επιστολές. Επρόκειτο για έγγραφα διατυπώσεως, στα οποία τα μόνα που άλλαξαν ήταν τα ονόματα των προς εξαγωγή τεμαχίων, ο παραλήπτης και η ημερομηνία. Όλα είχαν την υπογραφή από τον τότε Κουβανέζο υπουργό ζάχαρης Ulises Rosales del Toro. Μόνο ο υπουργός θα μπορούσε να εξουσιοδοτήσει κάθε εξόρυξη. Ωστόσο, θα ανατίθεντο και άλλες αρμοδιότητες και οι επιστολές θα έφταναν συχνότερα.

Για δύο χρόνια, ο Juan Carlos Rivero ήταν επικεφαλής του Κλειστού Εργοστασίου (η επίσημη ονομασία που δόθηκε στους μύλους και τα αγροτοβιομηχανικά συγκροτήματα που έπρεπε να κλείσουν) και μεταξύ αυτών που έλαβαν τις επιστολές. “Η χώρα δεν είχε ούτε χρήματα για να αγοράσει προμήθειες ούτε ανταλλακτικά για τα εργοστάσια που λειτουργούσαν”, διαβεβαιώνει.

Ο 64χρονος Eddy Reyes περιμένει να φτάσει σε ηλικία συνταξιοδότησης σε άλλο μύλο, τον Bouris Luis Santa Coloma. Ενάντια στη θέλησή του, έπρεπε να αποσυναρμολογήσει τις εγκαταστάσεις που είχε θέσει σε λειτουργία παλαιότερα. Με κάθε κομμάτι που πετούσε, αποσυναρμολογούσε 31 χρόνια της ζωής του.

Η άμεση κληρονομιά του κλεισίματος εκατό εργοστασίων ζάχαρης ήταν μια σειρά από κοινότητες με μηχανικούς και τεχνικούς που, ξαφνικά, δεν είχαν κανένα εργοστάσιο να λειτουργήσουν ή να επισκευάσουν.

Ο καλύτερα κατανεμημένος βιομηχανικός κλάδος της Κούβας και η παλαιότερη πηγή απασχόλησης στο έθνος εξαλείφθηκαν. Και με πολλούς τρόπους, δεν δημιουργήθηκαν εναλλακτικές λύσεις για τις χαμένες θέσεις εργασίας ή για τις υπηρεσίες στις κοινότητες όπου βρίσκονταν οι μύλοι.

Ποτέ δεν θα μάθουμε αν κατά τη διάρκεια της μακροσκελούς ομιλίας του στις 21 Οκτωβρίου 2002 ο Κουβανός πρόεδρος κοίταξε κατάματα όσους τον άκουγαν να διαβεβαιώνει ότι όλα πήγαιναν καλά στα εργοστάσια που είχαν σταματήσει να λειτουργούν πέντε χρόνια νωρίτερα.

Ο αντίκτυπος του κλεισίματος των ζαχαρόμυλων

Δύο χρόνια αργότερα, το λαϊκό συμβούλιο του Gregorio Arleé Mañalich θα συνειδητοποιούσε ότι, όταν ένας μύλος κλείνει, πολλά πράγματα αλλάζουν, αλλά σχεδόν ποτέ προς το καλύτερο.

Όταν ο μύλος έκλεισε ή, μάλλον, όταν καταστράφηκε, σταμάτησαν να φτιάχνουν αυτοκινητόδρομους και έτσι παρήκμασαν οι υπηρεσίες.

Χωρίς δουλειά στην πόλη και όντες πολύ μεγάλοι για να σπουδάσουν, οι Nene και Εddy έπρεπε να πάνε να εργαστούν σε άλλους μύλους. Έγιναν ανταλλακτικά. Χωρίς κανένα ελπιδοφόρο μέλλον στην απομονωμένη πόλη τους, πολλοί άλλοι νέοι τελικά έφυγαν κι αυτοί.

Στη μικρή γειτονιά που περιβάλλει το ζαχαρόμυλο, κατασκευάστηκε ένα εργοστάσιο ζυμαρικών, αλλά δεν μπορούσε να παράγει ούτε καν αρκετά ζυμαρικά για να ταΐσει την κοινότητα. Τα απομεινάρια του ζαχαρόμυλου που παρέμειναν στη βάση της νέας εγκατάστασης παρέμειναν ανέγγιχτα, επιβλητικά.

Στα τέλη του 2016, ο Nene επέστρεψε από το μύλο Boris Luis Santa Coloma στα ερείπια του τόπου όπου είχε αρχίσει να εργάζεται. Σαράντα εννιά εσοδείες του επέτρεψαν να εγκατασταθεί στο Mañalich με περισσότερα από 2.000 πέσος.

Ο Νένε – μαύρος, κοντός, με λίγα δόντια και καθαρή φωνή – δεν είναι μοχθηρός άνθρωπος, αλλά ποτέ δεν θα τους συγχωρήσει που του είπαν ψέματα. Τον έχει φάει η δυστυχία την τελευταία δεκαετία. Πήρε σύνταξη στα 65 του. Αλλά δεν ήταν επειδή δεν είχε δύναμη. Μάλλον, επειδή είχε πικρία.