Εξώφυλλο του βιβλίου “Ηρωίδες αυτής της ιστορίας – Γυναίκες που αναζητούν δικαιοσύνη για συγγενείς που σκοτώθηκαν από τη δικτατορία”, το οποίο επανενώνει 15 προφίλ γυναικών, που αγωνίστηκαν για τη μνήμη, τη δικαιοσύνη και την αλήθεια στη Βραζιλία | Εικόνα: Χρησιμοποιείται με άδεια.

Η Marli είδε έναν στρατιωτικό αστυνομικό να σκοτώνει τον αδερφό της. Ο σύζυγος της Clarice βασανίστηκε και ο θάνατός του μεταμφιέστηκε ως αυτοκτονία. Η Damaris συνελήφθη, βασανίστηκε και αναγκάστηκε να παρακολουθήσει τον σύντροφό της να δολοφονείται μπροστά στην οικογένειά τους. Η Crimeia ήταν πολιτική μαχήτρια, που εντάχθηκε στις ένοπλες ανταρτικές δυνάμεις. Αυτές είναι μερικές από τις 15 γυναίκες, που παρουσιάζονται σε ένα πρόσφατα δημοσιευμένο βιβλίο με τίτλο “Heroinas desta historia” (Ηρωίδες αυτής της Ιστορίας), σχετικά με τις εμπειρίες τους κατά τη διάρκεια της στρατιωτικής δικτατορίας του 1964-1985 στη Βραζιλία.

Η δικτατορία, η οποία ξεκίνησε με πραξικόπημα το 1964, οδήγησε σε πέντε στρατιωτικούς προέδρους κατά τη διάρκεια 21 ετών, και τουλάχιστον 434 νεκρούς και αγνοούμενους. Η δημοσίευση είναι η πρώτη από ένα μεγαλύτερο έργο του Ινστιτούτου Βλαντιμίρ Χέρτζογκ, που πήρε το όνομά του από έναν δημοσιογράφο, του οποίου ο θάνατος στα χέρια Βραζιλιάνων στρατιωτικών πρακτόρων το 1975 παρουσιάστηκε ως αυτοκτονία. Η σύζυγός του, Clarice Herzog, πολέμησε για δεκαετίες ενάντια στην επίσημη εκδοχή του θανάτου του συζύγου της και είναι μία από τις “ηρωίδες” σε αυτήν την πρόσφατη έκδοση.

Το Global Voices πήρε συνέντευξη μέσω email από την Tatiana Merlino, μια από τους συντονιστές του έργου, σχετικά με τον ρόλο των γυναικών στην αντίσταση και γιατί είναι σημαντικό να διηγούνται τις ιστορίες τους κατά τη διάρκεια της προεδρίας του Μπολσονάρου.

Global Voices (GV): Τι ρόλο έπαιξαν οι γυναίκες στην αντιπολίτευση της δικτατορίας της Βραζιλίας το 1964;

Tatiana Merlino: Elas participaram dos espaços de resistência na cidade e no campo, nas universidades e movimento estudantil, nos clubes de mulheres nas periferias, entraram em organizações de esquerda, na luta armada, enfrentando até os próprios companheiros de organização que não acreditavam em sua capacidade de resistir. Participaram da guerrilha do Araguaia; participaram de greves operárias, como a de 1968, em Contagem (Minas Gerais, a primeira grande greve sob o regime militar) e Osasco (SP). A de Contagem foi a primeira e dirigida por uma mulher, Conceição Imaculada de Oliveira, do Sindicato dos Metalúrgicos. Nos anos de 1970, ainda sob a vigência do AI-5, as mulheres da periferia tiveram seu protagonismo ao saírem às ruas, nos movimentos contra a alta do custo de vida. As mulheres que lutaram contra a ditadura foram presas e torturadas. Foram alvo sistemático de violações sexuais. Sofreram estupros e abortamentos forçado devido a chutes na barriga ou foram colocadas em “cadeiras do dragão”, levando choques elétricos na vagina, na barriga, nos seios, na cabeça. Houve aquelas que tiveram seus bebês nos DOI-CODIs.

Tatiana Merlino: Συμμετείχαν σε χώρους αντίστασης στις πόλεις και στην ύπαιθρο, σε πανεπιστήμια και φοιτητικά κινήματα και σε γυναικείες λέσχες στις περιφερειακές περιοχές. Προσχώρησαν σε αριστερές οργανώσεις, πολεμούσαν ανάμεσα σε αντάρτικες ομάδες και μάλιστα αντιμετώπισαν τους δικούς τους συντρόφους, που δεν πίστευαν στην ικανότητά τους να αντισταθούν. Συμμετείχαν στο αντάρτικο της Αραγουάια [ένα από τα κύρια ένοπλα κινήματα ενάντια στη δικτατορία], σε απεργίες εργαζομένων, όπως αυτές που οργανώθηκαν στο Κοντάζεμ (η πρώτη μεγάλη απεργία υπό τη δικτατορία στην πολιτεία Μίνας Ζεράις) και στο Ισάσκο (Σάο Πάολο). Αυτή στο Κοντάζεμ ήταν η πρώτη και ηγήθηκε γυναίκα, η Conceição Imaculada de Oliveira από την Ένωση Μεταλλοτεχνών. Τη δεκαετία του '70, ακόμα υπό το θεσμικό νόμο αριθ. 5 [AI-5, η έκδοση που ανέστειλε τα δικαιώματα και έδωσε στο καθεστώς την εξουσία να τιμωρήσει όσους τους αντιτάχθηκαν], γυναίκες από περιφερειακές περιοχές είχαν πρωταγωνιστικούς ρόλους, ενώ έβγαιναν στους δρόμους ενάντια στο υψηλό κόστος ζωής. Οι γυναίκες, που πολέμησαν κατά της δικτατορίας, συνελήφθησαν και βασανίστηκαν. Αντιτάχθηκαν συστηματικά στη σεξουαλική βία. Βιάστηκαν, μερικές υπέστησαν αναγκαστικές αποβολές λόγω κλωτσιών στο στομάχι τους ή επειδή μπήκαν στην “καρέκλα του δράκου“, υπέστησαν ηλεκτροπληξία στους κόλπους, τις κοιλιές, τα στήθη και τα κεφάλια τους. Κάποιες από αυτές ξεγέννησαν ακόμη και μέσα σε DOI-Codis [τμήμα υπό τον Στρατό].

Carolina Rewaptu, ιθαγενής και ηγέτιδα του λαού Σαβάντε Marãiwatsédé, που εκδιώχθηκαν από τα εδάφη τους κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Είναι μία από τις γυναίκες, που παρουσιάζονται στο βιβλίο | Εικόνα: Mariana Leal / Instituto Vladimir Herzog / Χρησιμοποιείται με άδεια.

GV: Πώς επιλέξατε τις γυναίκες, που παρουσιάζονται στο βιβλίο;

TM: Partimos de uma pesquisa longa nos principais documentos e livros que tratam dos atingidos pela ditadura: o relatório final da Comissão Nacional da Verdade, o livro Direito à Memória e À Verdade (editado pela Secretaria dos Direitos Humanos) e o Dossiê Ditadura Mortos e Desaparecidos Políticos no Brasil, da Comissão de Familiares de Mortos e Desaparecidos. Lemos as histórias dos 436 mortos e desaparecidos (o Dossiê lista 436 e a CNV 434) e fizemos uma grande lista com todos os casos onde havia mulheres citadas. (Destaco aqui o protagonismo dos familiares de mortos e desaparecidos na luta pelo direito à memória, verdade e justiça e sobretudo das mulheres). Fizemos uma lista com mais de 70 nomes. Também ressalto aqui que certamente havia uma mulher na busca por memória e verdade nos demais casos, mas nossa pesquisa só conseguiu fazer o levantamento das que já estavam citadas nos dossiês.

A partir dos 70 nomes utilizamos alguns critérios para chegar aos 15 escolhidos. Também achamos importante ter uma diversidade de perfis de mulheres: mulheres que também combateram a ditadura, as que nunca tiveram militância e viraram ativistas após a morte de familiares, estudantes, intelectuais, operárias, camponesas, indígena e uma mulher que teve familiar assassinado pela violência policial.

Outro critério foi a diversidade regional, já que nos preocupamos em não ter só perfiladas do eixo Rio-São Paulo. Temos também histórias de demais Estados do país, que mostram a abrangência da violência cometida durante a ditadura civil-militar.

TM: Ξεκινήσαμε με έρευνα σε αρχεία και βιβλία σχετικά με τα θύματα της δικτατορίας: την τελική έκθεση της Εθνικής Επιτροπής Αλήθειας (CNV), στο βιβλίο “Δικαίωμα στη μνήμη και την αλήθεια και ο φάκελος για τους πολιτικούς νεκρούς και αγνοουμένους κατά τη διάρκεια της δικτατορίας στη Βραζιλία”, που καταρτίστηκε από την Επιτροπή Οικογενειών Νεκρών και Αγνοουμένων. Διαβάσαμε τις ιστορίες σχετικά με τους 436 νεκρούς και αγνοουμένους (ο Φάκελος αναφέρει 436 και η CNV παραθέτει 434) και κάναμε μια μεγάλη λίστα με όλες τις περιπτώσεις, στις οποίες συμμετείχαν γυναίκες. (Θέλω να επισημάνω τον πρωταγωνιστικό ρόλο, που διαδραματίζουν οι οικογένειες στην αναζήτηση της μνήμης, της αλήθειας και της δικαιοσύνης – ειδικά γυναίκες συγγενείς). Κάναμε μια λίστα με πάνω από 70 ονόματα. Υπήρχαν σίγουρα γυναίκες σε κάθε μία από αυτές τις υποθέσεις, αλλά η αναζήτησή μας μπορούσε να φτάσει μόνο σε όσες αναφέρονται στα αρχεία.

Από αυτά τα 70 ονόματα, είχαμε κάποια κριτήρια για να φτάσουμε στις 15 γυναίκες, που επιλέχθηκαν για αυτό το βιβλίο. Πιστεύαμε επίσης ότι ήταν σημαντικό να έχουμε διαφορετικότητα μεταξύ όσων θα παρουσιάζονταν: γυναίκες που πολεμούσαν ενάντια στη δικτατορία. που δεν ήταν πολιτικές μαχήτριες, αλλά έγιναν ακτιβίστριες μετά το θάνατο συγγενών. Φοιτήτριες, διανοούμενες, εργαζόμενες γυναίκες, αυτόχθονες γυναίκες · και άτομα που είχαν νεκρούς συγγενείς από αστυνομική βία.

Ένα άλλο κριτήριο ήταν η περιφερειακή ποικιλομορφία, καθώς ανησυχούσαμε μήπως έχουμε μόνο γυναίκες από τον άξονα Ρίο ντε Τζανέιρο-Σάο Πάολο. Έχουμε επίσης ιστορίες από άλλες πολιτείες, κάτι που δείχνει το εύρος της βίας, που διαιωνίστηκε κατά τη διάρκεια της πολιτικής στρατιωτικής δικτατορίας.

GV: Το βιβλίο συγκεντρώνει ιστορίες για τις μητέρες, τις συζύγους και τις αδελφές ανθρώπων, που υπέστησαν βασανιστήρια και εξαναγκαστικές εξαφανίσεις, αποκαλώντας τις “Ηρωίδες αυτής της Ιστορίας”. Τι κομμάτι τους έδωσαν τα βιβλία ιστορίας της Βραζιλίας όλα αυτά τα χρόνια;

TM: O Brasil fez uma transição para a democracia e demorou muito a fazer a chamada Justiça de Transição. O trabalho da Comissão Nacional da Verdade foi super importante, mas demoramos muito, décadas, para que ela fosse criada. Por isso, o ônus de buscar provas sobre as circunstâncias em que os mortos e desaparecidos foram assassinados, quem foram os autores, testemunhas, documentos, ficou sob a responsabilidade dos familiares, em especial as mulheres, que tiveram grande protagonismo e que não havia sido bem documentado até então. Veja, se ainda lutam para conseguir o esclarecimento de todas as circunstâncias em que os atingidos foram mortos e se ainda não conseguiram justiça pelos crimes, fica ainda mais complicado haver espaço para falar desse protagonismo de luta. Por isso que a abordagem desse livro é inédita. Até hoje essas mulheres, com algumas exceções, eram desconhecidas, tratadas como “a mulher de..”, “a irmã do…”, etc. Era mais do que hora de dar-lhes o devido lugar na história, o de heroínas. É o que pretendemos com esse livro.

TM: Η Βραζιλία έχει πραγματοποιήσει μετάβαση στη δημοκρατία και χρειάστηκε πολύς χρόνος για να έχει τη λεγόμενη μεταβατική δικαιοσύνη. Το έργο της Εθνικής Επιτροπής Αλήθειας ήταν πραγματικά σημαντικό, αλλά μας χρειάστηκαν δεκαετίες για να το δημιουργήσουμε. Έτσι, το βάρος της αναζήτησης αποδεικτικών στοιχείων σχετικά με τις συνθήκες, γύρω από τις οποίες κάποιος δολοφονούνταν ή εξαφανιζόταν, ποιοι ήταν οι δολοφόνοι, οι μάρτυρες, τα έγγραφα, όλα ήταν ευθύνη όλων των οικογενειών, ιδίως των γυναικών, που είχαν ηγετικό ρόλο, ο οποίος όμως δεν ήταν πολύ καλά τεκμηριωμένος μέχρι τώρα. Βλέπεις, εάν οι άνθρωποι αγωνίζονται ακόμη για να διευκρινίσουν τις συνθήκες γύρω από τους θανάτους και εάν εξακολουθούν να μην έχουν δικαιοσύνη για τα εγκλήματα, που διαπράχθηκαν, είναι ακόμη πιο περίπλοκο να υπάρχει χώρος για να μιλήσουν για την ηγεσία τους σε αυτόν τον αγώνα. Γι’ αυτό, η προσέγγιση αυτού του βιβλίου είναι νέα. Μέχρι σήμερα, αυτές οι γυναίκες, με κάποιες εξαιρέσεις, ήταν άγνωστες και αντιμετωπίζονταν ως σύζυγος, αδελφή κάποιου, κ.λπ. Ήρθε η ώρα να τους δοθεί η κατάλληλη θέση στην ιστορία – ως ηρωίδες. Αυτή ήταν η πρόθεσή μας.

Clarice Herzog‘s husband, journalist Vladimir Herzog, was tortured and his death disguised as suicide by the regime | Image: Carolina Vilaverde/Instituto Vladimir Herzog/Used with permission

GV: Στο βιβλίο, γράφετε ότι είναι επιτακτική ανάγκη να αναδειχθούν οι ζωές αυτών των γυναικών, ενώ η χώρα κυβερνάται από τον Πρόεδρο Μπολσονάρου. Γιατί;

TM: Porque temos um presidente que nega a ditadura, exalta tortura e torturadores, ataca mortos e desaparecidos. Além do elogio à tortura e torturadores, há um movimento forte de negacionismo, revisionismo. Além disso, esse governo destruiu as políticas de memória e verdade, quando demitiu a procuradora regional da República, Eugênia Augusta Gonzaga da presidência da Comissão de Mortos e outros membros e no lugar colocou defensores da ditadura. A Comissão de Anistia também foi ocupada por revisionistas e negacionistas. O que esse governo não consegue destruir, ele esvazia.

O tema da memória é verdade da ditadura é alvo do Bolsonaro. E isso não é novidade, afinal as homenagens dele à Ustra antecedem sua chegada à Presidência. Quando do processo de impeachment de Dilma, seu voto de homenagem à Ustra deveria ter sido motivo de prisão, responsabilização. E ele não poderia ter se candidatado à presidência, já que quem defende crimes de lesa humanidade não pode se candidatar à presidência.

Mas se candidatou, ganhou e segue nessa investida contra o tema da ditadura e todas nossas conquistas ao longo de décadas de luta. Por isso é fundamental, imperativo contar essas e outras histórias sobre a ditadura: lembrar que ela existiu, matou, torturou, sequestrou e que centenas de famílias e mulheres dedicaram décadas para conseguir verdade e justiça por esses mortos e desaparecidos.

TM: Επειδή έχουμε έναν πρόεδρο, που αρνείται τη δικτατορία, λατρεύει βασανιστήρια και βασανιστές, επιτίθεται στους νεκρούς και τους εξαφανισμένους. Εκτός από τον έπαινο βασανιστηρίων και βασανιστών, υπάρχει ένα ισχυρό κίνημα άρνησης και ιστορικής αναθεώρησης. Αυτή η κυβέρνηση κατέστρεψε επίσης την πολιτική της μνήμης και της αλήθειας, όταν αποφάσισε να απολύσει την Περιφερειακή Εισαγγελέα της Ένωσης, Eugênia Augusta Gonzaga, από την προεδρία της Επιτροπής για τους νεκρούς και τους εξαφανισμένους μαζί με άλλα μέλη, αντικαθιστώντας τους με υπερασπιστές της δικτατορίας. Η Επιτροπή Αμνηστίας [υπεύθυνη για την αξιολόγηση αποζημιώσεων λόγω των παραβιάσεων που διαπράχθηκαν από το καθεστώς] καταλήφθηκε επίσης από αρνητές και ρεβιζιονιστές. Ό,τι δεν μπορεί να καταστρέψει αυτή η κυβέρνηση, το “σβήνει”.

Το θέμα της μνήμης και της αλήθειας είναι στόχος του Μπολσονάρου. Αυτό δεν είναι κάτι νέο, μετά από όλους τους φόρους τιμής στον Ustra [ο Carlos Alberto Brilhante Ustra ήταν ένας από τους βασικούς βασανιστές κατά τη διάρκεια της πολιτικής-στρατιωτικής δικτατορίας] πριν από την προεδρία του. Κατά τη διάρκεια της διαδικασίας ψηφοφορίας για τη δίωξη της Ντίλμα Ρουσέφ, το ότι ο Μπολσονάρου αφιέρωσε την ψήφο του στον Ustra θα έπρεπε να ήταν αρκετό για να τον στείλει στη φυλακή για λογοδοσία. Και δεν θα έπρεπε να ήταν υποψήφιος για προεδρία, καθώς δεν μπορούν να είναι υποψήφιοι όσοι υπερασπίζονται εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Αλλά το έκανε, κέρδισε και συνεχίζει με την επίθεσή του ενάντια στη θεματική της δικτατορίας και των επιτευγμάτων, που κατακτήθηκαν με τα χρόνια. Γι’ αυτό, είναι θεμελιώδες να λέμε αυτές και άλλες ιστορίες για αυτήν την περίοδο: να θυμόμαστε ότι συνέβη, ότι σκότωσαν, βασάνισαν και απήγαγαν και ότι εκατοντάδες οικογένειες και γυναίκες έχουν αφιερώσει δεκαετίες για να κερδίσουν την αλήθεια και τη δικαιοσύνη για τους νεκρούς και αγνοούμενους.

GV: Σε άλλες χώρες της Νότιας Αμερικής που πέρασαν επίσης δικτατορίες, όπως η Αργεντινή και η Ουρουγουάη, οι γυναίκες είχαν ηγετικό ρόλο στον αγώνα για μνήμη, αλήθεια και δικαιοσύνη. Πώς συγκρίνεται η διαδικασία της Βραζιλίας;

TM: Aqui a liderança e o protagonismo também foi de mulheres, elas se juntaram, se apoiaram, criaram o Comitê Brasileiro de Anistia, a Comissão de Familiares de Mortos e Desaparecidos, entraram com ações na Corte Interamericana de Direitos Humanos, pesquisaram os arquivos do IML, pressionaram para a criação da Lei 9140. Elas fizeram e fazem muito, mas a luta delas é menos conhecida que a das Mães da Praça de Maio, por exemplo, por conta das diferenças como os países lidaram com a questão após o fim da ditadura. A Argentina revogou a lei de ponto final e de obediência devida, puniu os torturadores. Aqui, até hoje, não conseguimos responsabilizar penalmente nenhum agente envolvido nas mortes e desaparecimentos. Seguimos com a pendência em relação à Lei de Anistia, e embora o MPF tenha movido dezenas de ações contra agentes, a Justiça brasileira não aceita as ações com base na lei de anistia. E segue a impunidade, que reflete no Brasil que vivemos hoje.

TM: Στη Βραζιλία, η ηγεσία και οι κύριοι ρόλοι αναλήφθηκαν επίσης από γυναίκες, που συγκεντρώθηκαν, υποστήριξαν η μία την άλλη, δημιούργησαν την Επιτροπή Αμνηστίας της Βραζιλίας, την Επιτροπή Οικογενειών Νεκρών και Εξαφανισμένων, άσκησαν αγωγές στο Διαμερικανικό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, ερεύνησαν αρχεία νεκροτομείων και άσκησαν πίεση για τη δημιουργία του νομοσχεδίου 9140 [ο νόμος που αναγνωρίζει τους αγνοούμενους μεταξύ 1961 και 1988 για πολιτικούς λόγους ως νεκρούς]. Έχουν κάνει και εξακολουθούν να κάνουν πολλά, αλλά ο αγώνας τους δεν είναι τόσο γνωστός όσο των Μανάδων της Πλατείας Μαΐου [στην Αργεντινή], για παράδειγμα, επειδή οι χώρες αντιμετώπισαν πολύ διαφορετικά τα επακόλουθα της περιόδου δικτατορίας. Εδώ, μέχρι σήμερα, δεν καταφέραμε να λογοδοτήσουν ποινικά υπεύθυνοι για τους θανάτους και τις εξαφανίσεις. Εξακολουθούμε να έχουμε αυτήν την εκκρεμότητα με τον Νόμο περί Αμνηστίας [που έδωσε ίση χάρη για τους πολιτικούς κρατούμενους και τους κυβερνητικούς υπαλλήλους που εμπλέκονταν στην καταστολή]. Παρόλο που η Ομοσπονδιακή Εισαγγελία έχει ασκήσει δεκάδες νομικές αγωγές εναντίον πρακτόρων, που εμπλέκονται στο καθεστώς, το σύστημα δικαιοσύνης της Βραζιλίας δεν τα δέχεται με βάση τον νόμο περί αμνηστίας. Και η ατιμωρησία συνεχίζεται, κάτι που αντικατοπτρίζει τη Βραζιλία, στην οποία ζούμε σήμερα.