Undertones: Η Πορτογαλία και ο μύθος του καλού αποικιοκράτη
Εικόνα του Global Voices με το Μνημείο των Ανακαλύψεων (Wikimedia Commons CC BY 4.0)
Το παρόν κείμενο αποτελεί μέρος του Undertones, του ενημερωτικού δελτίου του Παρατηρητηρίου Μέσων των Πολιτών του Global Voices. Εγγραφείτε στο Undertones.
Στη Λισαβόνα, οι εικόνες πλοίων και οι αναφορές στο ναυτικό παρελθόν της Πορτογαλίας είναι πανταχού παρούσες. Οι καραβέλες, τα χαρακτηριστικά ιστιοφόρα που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια των πρώτων ταξιδιών της Πορτογαλίας προς τη Δυτική Αφρική και τη Βραζιλία, εμφανίζονται στη σημαία της Λισαβόνας, στα ονόματα των εστιατορίων και στα πλακόστρωτα πεζοδρόμια, ποζάροντας ως τουριστικά λεωφορεία, και, με πιο στυλιζαρισμένο τρόπο, στο Μνημείο των Ανακαλύψεων, που χτίστηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Σαλαζάρ το 1958. Αυτό το τεράστιο μνημείο απεικονίζει διάσημους εξερευνητές, χαρτογράφους, πλοηγούς και ιεραπόστολους. Αποτελεί παράδειγμα για το πώς γινόταν μια αναδιατύπωση της ιστορίας του αποικισμού της Πορτογαλίας.
Για τους μελετητές και τους ακτιβιστές, οι αφηγήσεις που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Σαλαζάρ εξακολουθούν να παραμένουν στην πορτογαλική κοινωνία. Αναμειγνύουν την υπερηφάνεια για ένα επεκτατικό, αποικιοκρατικό παρελθόν, ενώ ταυτόχρονα αρνούνται κάθε εσωτερικευμένο ρατσισμό.
Πρόσφατα περιστατικά προκάλεσαν συζητήσεις για τον ρατσισμό στην Πορτογαλία. Η πρώτη εικαστική εγκατάσταση για τη μνήμη των ζωών των υπόδουλων Αφρικανών στη Λισαβόνα αντιμετωπίζει αντιδράσεις από τις τοπικές Αρχές, προκαλώντας τον Ιούλιο επικρίσεις ότι ο δήμαρχος της Λισαβόνας «μποϊκοτάρει» την εκδήλωση. Τον Σεπτέμβριο, ο πρόεδρος Μαρσέλου Ρεμπέλου ντε Σόουσα, κατά τη διάρκεια επίσκεψης στον Καναδά, περιέγραψε την πορτογαλική ταυτότητα με λόγια που, για ορισμένους Πορτογάλους, θύμισαν το σύνθημα του Σαλαζάρ «Futebol, Fado e Fátima» [Ποδόσφαιρο, Φάντο και (Παναγία της) Φάτιμα]. Τον Οκτώβριο, ένας μαύρος αντιρατσιστής ακτιβιστής τιμωρήθηκε με πρόστιμο, επειδή δυσφήμισε έναν αυτοαποκαλούμενο νεοναζί.
«[Για πολλούς], η θετική άποψη της εποχής της αποικιοκρατίας είναι εσωτερικευμένη», λέει ο ερευνητής του Παρατηρητηρίου Μέσων των Πολιτών Leon Ingelse. «Οι αφηγήσεις από τη δικτατορία του Σαλαζάρ φαίνεται να έχουν κανονικοποιηθεί σε όλο το πολιτικό φάσμα».
Για τους αντιρατσιστές ακτιβιστές, μια κοινή αφήγηση είναι η εξής: «Η Πορτογαλία δεν αντιμετωπίζει το αποικιοκρατικό της παρελθόν».
Πώς φαίνεται αυτή η αφήγηση διαδικτυακά
Η Joacine Katar Moreira, Πορτογαλίδα πολιτικός που γεννήθηκε στη Γουινέα-Μπισσάου, μοιράστηκε τη δυσαρέσκειά της για την υπερηφάνεια των Πορτογάλων γύρω από την αποικιακή ιστορία στο X.
Επικρίνει το πώς «κάθε εθνική αναφορά συνδέεται με το αποικιακό παρελθόν της Πορτογαλίας», όπως οι λέξεις «Navegadoras» (το ψευδώνυμο της εθνικής ομάδας ποδοσφαίρου γυναικών της Πορτογαλίας). Αναρωτιέται αν οι Πορτογάλοι είναι περήφανοι για οτιδήποτε άλλο.
Τα περισσότερα σχόλια είναι εχθρικά και ρατσιστικά, σημειώνει ο Ingelse. Τα σχόλια λένε ότι η συγγραφέας είναι ρατσίστρια για αυτό που είπε, ότι θα έπρεπε να την πετάξουν έξω από τη χώρα και ότι είναι αχάριστη, καθώς η Πορτογαλία την «υποδέχτηκε». Ορισμένα σχόλια υπογραμμίζουν την υπερηφάνεια τους για το αποικιοκρατικό παρελθόν της Πορτογαλίας.
Αυτό το στοιχείο έλαβε τη θετική βαθμολογία +2 από +3 στην κάρτα βαθμολογίας των μέσων των πολιτών, επειδή το μήνυμα είναι αντιρατσιστικό και σημαντικό για τις συζητήσεις σχετικά με τον ρατσισμό στην Πορτογαλία. Ωστόσο, θα μπορούσαν να υπάρχουν περισσότερες εξηγήσεις και πληροφορίες για το ιστορικό.
Το παραπάνω στοιχείο αναφέρει τον «λουσο-τροπικαλισμό», μια έννοια που υιοθετήθηκε από τη δικτατορία του Σαλαζάρ για να προκαλέσει υπερηφάνεια για την ιστορική ταυτότητα της Πορτογαλίας και να διατηρήσει τις αφρικανικές αποικίες της. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Πορτογαλία αντιμετώπιζε αυξανόμενη πίεση να τροποποιήσει τις αυτοκρατορικές της αφηγήσεις και να απελευθερώσει την άσκηση εξουσίας της στα υπερπόντια εδάφη της.
Η Πορτογαλία διαδραμάτισε κυρίαρχο ρόλο στην ευρωπαϊκή ιστορία αποικισμού και εμπορίας ανθρώπων. Τον 15ο αιώνα, η Πορτογαλία ξεκίνησε και κυριάρχησε στο διατλαντικό εμπόριο σκλάβων, αιχμαλωτίζοντας και μεταφέροντας σχεδόν 6 εκατομμύρια Αφρικανούς στη Βραζιλία, περισσότερους από οποιοδήποτε άλλο ευρωπαϊκό έθνος. Η Βραζιλία απέκτησε την ανεξαρτησία της από την Πορτογαλία το 1822, ενώ η Γουινέα Μπισσάου, το Πράσινο Ακρωτήριο, το Σάο Τομέ και Πρίνσιπε, η Αγκόλα και η Μοζαμβίκη απέκτησαν την ελευθερία τους το 1974 και το 1975 μετά από βίαιους πολέμους.
Μετά από δύο δεκαετίες στην εξουσία, ο Σαλαζάρ άρχισε να ασπάζεται την έννοια του λουσο-τροπικαλισμού, που επινόησε ο Βραζιλιάνος κοινωνιολόγος Gilberto Freyre. Πριν από αυτό, οι Πορτογάλοι πολιτικοί και οι αποικιοκράτες διαχειριστές συχνά έβλεπαν την αποικιοκρατία ως μια λευκή εκπολιτιστική αποστολή για τις «κατώτερες φυλές». Μια ιστορική αναθεώρηση βρισκόταν σε εξέλιξη.
Ο λουσο-τροπικαλισμός υποστηρίζει ότι η πορτογαλική αυτοκρατορία ήταν πιο ανθρώπινη από άλλους ευρωπαίους αποικιοκράτες, δηλαδή τους Βρετανούς. Ο Freyre και άλλοι σύγχρονοι υποστήριζαν ότι οι Πορτογάλοι ήταν από τη φύση τους πιο φιλικοί, λιγότερο βίαιοι και επιρρεπείς στην ανάμειξη με τους τοπικούς πληθυσμούς.
Ο Rui Braga, ερευνητής στο Κέντρο Έρευνας και Εκπαίδευσης για την Ειρήνη στο Tamera στην Πορτογαλία, έγραψε το 2020 ότι «τη δεκαετία του '50, σε μια εποχή που οι αποικιακές αυτοκρατορίες κατέρρεαν σε όλο τον κόσμο, το καθεστώς αντιμετώπισε την ανάγκη να δικαιολογήσει την αποικιακή του παρουσία στην Αφρική. Ως εκ τούτου, ενίσχυσε μια αφήγηση του «λουσο-τροπικαλισμού», μια φανταστική αίσθηση της Πορτογαλίας ως ένα πολυφυλετικό, πολυηπειρωτικό έθνος με μια έμφυτη ικανότητα για φιλική και μη βίαιη αποικιοκρατία και μια φιλελεύθερη στάση απέναντι στις διαφυλετικές σεξουαλικές σχέσεις και τον γάμο».
Ο Σαλαζάρ το έκανε αυτό «αποσιωπώντας τις πραγματικότητες του ρατσισμού και της αποικιοκρατίας [και έτσι] η κρατική προπαγάνδα συγκεκριμενοποιήθηκε σε αγάλματα, μνημεία και βιβλία ιστορίας». Οποιαδήποτε αντίθετη φωνή σε αυτή τη νέα εθνική ταυτότητα λογοκρίθηκε.
Ο λουσο-τροπικαλισμός στη Γιουροβίζιον
Το 1989, το πορτογαλικό ποπ ροκ συγκρότημα Da Vinci τραγούδησε το «Conquistador» στον διαγωνισμό της Eurovision. Οι στοίχοι του τραγουδιού ορίζουν τον λουσο-τροπικαλισμό με λίγα λόγια.
Ο Braga και άλλοι μελετητές, όπως η ανθρωπολόγος Cristiana Bastos, υποστηρίζουν ότι αυτή η αφήγηση συνεχίζεται μέχρι σήμερα. «Θα περίμενε κανείς ότι ο λουσο-τροπικαλισμός θα ήταν πλέον μια περιέργεια του παρελθόντος. Ωστόσο, συνεχίζει να εμφανίζεται», γράφει. Το 2021, το Συμβούλιο της Ευρώπης κάλεσε την Πορτογαλία να αντιμετωπίσει το αποικιακό και δουλεμπορικό παρελθόν της, προκειμένου να βοηθήσει στην καταπολέμηση του ρατσισμού σήμερα.
Σήμερα, όποιος είναι μεγαλύτερος από 68 ετών ήταν ενήλικας κατά τη διάρκεια των θανατηφόρων αποικιακών πολέμων με τα αφρικανικά έθνη. Αυτή η πρόσφατη ιστορία θα μπορούσε να εξηγήσει μια επαναλαμβανόμενη αφήγηση, έστω και αν μερικές φορές είναι μη λεκτική και σιωπηρή, ότι «η Πορτογαλία ήταν ένας καλός αποικιοκράτης». Ωστόσο, αυτή η αφήγηση παραλείπει τη σκληρότητα της δουλείας, της γενοκτονίας, των βασανιστηρίων και της εκμετάλλευσης στα χέρια των Πορτογάλων κατά τη διάρκεια της αποικιακής αυτοκρατορίας τους.
Αφήγηση: «Η Πορτογαλία ήταν ο καλός αποικιοκράτης»
«Ο λουσο-τροπικαλισμός όχι μόνο κάλυψε τη σκληρή και πικρή πραγματικότητα – παρελθόν και παρόν – αλλά συνεχίζει επίσης να παρέχει μια γλώσσα, μια ελκυστική υπεκφυγή, που κάνει τον ομιλητή να αισθάνεται καλός και ξεχωριστός», γράφει ο ανθρωπολόγος Basto.
Πώς αυτή η αφήγηση είναι ζωντανή στο διαδίκτυο σήμερα
Πριν από πέντε μήνες, ένας ανώνυμος Redditor δημοσίευσε ένα meme στο νήμα «shitposting» (το οποίο έχει 2,6 εκατομμύρια followers) συγκρίνοντας το πορτογαλικό και το βρετανικό στυλ αποικισμού.
Η αριστερή εικόνα δείχνει ένα διάσημο βραζιλιάνικο σκίτσο, που απεικονίζει μια ιθαγενή γυναίκα «κουρουμίνια» ερωτευμένη με έναν Πορτογάλο αποικιοκράτη μέσα σε ένα τροπικό σκηνικό. Η εικόνα στα δεξιά θυμίζει τη διασκευή του τραγουδιού «The Trooper» των Iron Maiden, που απεικονίζει έναν απάνθρωπο Βρετανό αποικιοκράτη να επιτελεί γενοκτονία.
Η ανάρτηση ψηφίστηκε 11 χιλιάδες φορές, αλλά δεν είναι σαφές αν η απήχηση που απέκτησε ήταν κυρίως στην Πορτογαλία ή στο εξωτερικό. Τα σχόλια είναι ένα μείγμα από ρατσιστικά σχόλια, επικρίσεις για «whitewashing» και εκτεταμένες συζητήσεις για το «ποιος ήταν καλύτερος αποικιοκράτης».
Αυτό το στοιχείο κατατάχθηκε στο -3 στον πίνακα αξιολόγησης των πολιτών, τη χαμηλότερη δυνατή κατάταξη, καθώς το meme διαδίδει παραπληροφόρηση σε ένα ευρύ κοινό σχετικά με την πορτογαλική αποικιοκρατία, που βίωναν οι ντόπιοι και οι σκλαβωμένοι πληθυσμοί.
Αυτή η αφήγηση έχει δύο επακόλουθα: «Η Πορτογαλία ήταν καλός αποικιοκράτης, επομένως οι Πορτογάλοι δεν είναι ρατσιστές» και «ο ρατσισμός είναι ένα πολιτικό ζήτημα που έφερε η Αριστερά». Αυτή η τελευταία αφήγηση κερδίζει έδαφος καθώς τα ακροδεξιά κινήματα, που εκπροσωπούνται από κόμματα όπως το Chega! και το Partido Ergue-te, κερδίζουν έδαφος στην Πορτογαλία. Το 2020, η Chega διοργάνωσε μια διαδήλωση για να υποστηρίξει ότι η Πορτογαλία δεν είναι ρατσιστική.
Άλλα πολιτικά κόμματα έχουν διαφορετική άποψη. Τον Ιούνιο του τρέχοντος έτους, το αριστερό κόμμα PAN (Άνθρωποι, Ζώα, Φύση) εισήγαγε πρόταση νόμου για τη μελέτη “των αιτιών και των συνεπειών του θεσμικού ρατσισμού” στην Πορτογαλία. Με πέντε κόμματα υπέρ, δύο κατά (εκ των οποίων το Chega και η ηγετική πλειοψηφία της χώρας, το κεντροαριστερό Σοσιαλιστικό Κόμμα) και μία αποχή, η πρόταση απέτυχε. To Chega έγραψε στο Twitter σχετικά με αυτή την πρωτοβουλία με τη λογική ότι ο ρατσισμός είναι ένα θέμα, που πολιτικοποιείται από την Αριστερά.
Το επόμενο έτος συμπληρώνονται 50 χρόνια από την Επανάσταση των Γαρυφάλλων, που έθεσε τέρμα στη δικτατορία και τους αποικιοκρατικούς πολέμους της Πορτογαλίας. Ωστόσο, για πολλούς, οι αφηγήσεις του παρελθόντος εξακολουθούν να υφίστανται.
