Ο Mamadou Ba διαδηλώνει στην Πορτογαλία. Η εικόνα είναι επεξεργασμένη από το Global Voices

Για αυτό το κείμενο συνεργάστηκε ο Leon Ingelse.

«Θα γίνει πολύ χειρότερη η κατάσταση», δήλωσε ο Mamadou Ba, ιδρυτής του SOS Racismo, μιας εμβληματικής οργάνωσης που υπερασπίζεται τα ανθρώπινα δικαιώματα των μεταναστών και περιθωριοποιημένων ατόμων στην Πορτογαλία. Ο Ba μίλησε στο Global Voices ακριβώς πριν ο Πορτογάλος πρωθυπουργός Αντόνιο Κόστα παραιτηθεί στις 7 Νοεμβρίου ανοίγοντας τον δρόμο για ακροδεξιά κόμματα όπως το Chega, ευρέως γνωστό για τον αντιμεταναστευτικό και ρατσιστικό λόγο του.

Ο Μπα θεωρεί ότι το Chega, ένα κόμμα που ιδρύθηκε το 2019, θεσμοθετεί τον ρατσισμό στην πολιτική δομή της Πορτογαλίας. «Αυτό που λέμε εμείς [οι ακτιβιστές] τα τελευταία 35 χρόνια [από την ίδρυση του SOS Racismo] είναι ότι ο ρατσισμός δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει. Αλλά πριν, [ο ρατσισμός] δεν είχε καλό διερμηνέα», λέει ο Ba. Τα πράγματα ίσως να αρχίσουν να αλλάζουν τώρα.

Ο Ba λέει:

A classe política e as elites em geral criaram um tabu generalizado sobre a questão racial. Há uma ideia de continuidade histórica sobre o colonialismo nas relações de poder. Criou-se uma ilusão muito grande, baseada no lusotropicalismo, de que Portugal superou [a escravidão] melhor do que qualquer outra nação colonizadora o aspecto da raça.

Η πολιτική τάξη και οι ελίτ γενικότερα δημιούργησαν ένα ευρέως διαδεδομένο ταμπού σχετικά με τη φυλετική αγωγή. Υπάρχει μια ιστορική συνέχεια, όσον αφορά την αποικιοκρατία στις σχέσεις εξουσίας. Δημιουργήθηκε μια ψευδαίσθηση, βασισμένη στον λουσο-τροπικισμό, ότι η Πορτογαλία ξεπέρασε την πτυχή της φυλής καλύτερα από οποιαδήποτε άλλα αποικιακά έθνη.

Γεννημένος στη Σενεγάλη, ο Mamadou Ba είναι πορτογαλικής υπηκοότητας και κατοικεί στην Πορτογαλία για περισσότερα από 20 χρόνια. Σε όλο αυτό το διάστημα, έχει δεσμευτεί στον αντιρατσιστικό ακτιβισμό διαδραματίζοντας κεντρικό ρόλο – μέσω του SOS Racismo και άλλων οργανώσεων – στην υπεράσπιση των δικαιωμάτων των φυλετικά περιθωριοποιημένων ατόμων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Έχει επίσης συνεισφέρει σε πολυάριθμα ακαδημαϊκά ερευνητικά προγράμματα ως σύμβουλος και υπηρέτησε σε επιστημονικά συμβούλια. Από το 2015 έως το 2019, ο Ba υπηρέτησε ως μέλος του Πορτογαλικού Συμβουλίου της Εθνικής Επιτροπής για την Ισότητα και την Κατά των Φυλετικών Διακρίσεων.

Αντιμετώπιση αποικιακών αφηγήσεων

Μέσω του Κοινοτικού Παρατηρητηρίου Μέσων των Πολιτών (CMO), το Global Voices ερεύνησε τον παρατεταμένο αντίκτυπο των αφηγήσεων γύρω από το αποικιακό παρελθόν της Πορτογαλίας, ιδιαίτερα όσων διαδόθηκαν κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Σαλαζάρ και του «Νέου Κράτους» του, που διήρκεσε από το 1933 έως το 1974.

Στα τελευταία στάδια της διακυβέρνησης του Σαλαζάρ, αφηγήσεις, που επικεντρώθηκαν στον «λουσο-τροπικισμό», απεικόνιζαν την αποικιακή αυτοκρατορία της Πορτογαλίας ως πιο ανθρώπινη και φιλική από άλλους Ευρωπαίους αποικιστές. Η αποικιοκρατία θεωρούνταν θετική από τους Πορτογάλους.

Η ιδέα του «η Πορτογαλία ήταν ένας καλός αποικιστής» ήταν κεντρικό σημείο στην έρευνα και τόνισε πώς ο λουσο-τροπικισμός είχε κρύψει τις σκληρές πραγματικότητες του ρατσισμού, της δουλείας, της γενοκτονίας και της εκμετάλλευσης κατά τη διάρκεια της αποικιακής αυτοκρατορίας της Πορτογαλίας. Ο Mamadou Ba ήταν μια κεντρική φωνή στην έρευνα, καθώς απωθούσε τον ρατσισμό, όταν υπερασπιζόταν αφηγήσεις όπως «η Πορτογαλία δεν ασχολείται με το αποικιακό παρελθόν της».

Για τον Ba, η ιδέα της υπέρβασης του ρατσισμού έγινε μια ρητορική άσκηση για τους ανθρώπους να αποφύγουν να κάνουν κάτι απτό γι’ αυτόν. «[Ο ρατσισμός] δεν έχει καμία θεσμική έκφραση με τη μορφή προστασίας των ανθρώπων [που υποφέρουν από αυτόν]», λέει.

Πιστεύει ότι υπάρχει ένα δίλημμα στη Δύση: για να είναι μια δημοκρατία πλήρης, δεν μπορεί να υπάρχει ρατσισμός μέσα της. Ως εκ τούτου, η διατήρηση μιας ιδεολογίας, στην οποία οι άνθρωποι συνεχίζουν να προσδιορίζονται ως κατώτεροι για φυλετικούς λόγους, είναι η αποκαλούμενη «φυλετική δημοκρατία».

«Η αποικιοκρατία είναι μόνιμη στην Πορτογαλία. Η Πορτογαλία θα γιορτάσει τα 50 χρόνια εκδημοκρατισμού στις 25 Απριλίου 2024. Αλλά την ίδια στιγμή, η Πορτογαλία αποφάσισε να δώσει νέο νόημα στα οικόσημα της αποικιακής αυτοκρατορίας», τονίζει ο Ba.

Νωρίτερα φέτος, κατά την ανακαίνιση της Praça do Imperio (“Αυτοκρατορική Πλατεία”), η Λισαβόνα έκανε πίσω στην αφαίρεση των θυρεών, που αντιπροσώπευαν τις αποικιακές επαρχίες, κατόπιν αιτήματος μιας ομάδας πολιτών.

Ο Ba ρωτά: «Θα γιορτάσουμε τον εκδημοκρατισμό ή την αποικιοκρατία;»

Νεοναζί με ποινικό μητρώο κέρδισε δικαστήριο κατά του Ba

Τον Οκτώβριο του 2023, ένα δικαστήριο της Λισαβόνας διέταξε τον Mamadou Ba να πληρώσει πρόστιμο 2.400 ευρώ, αφού τον έκρινε ένοχο για δυσφήμιση του Mario Machado, ενός γνωστού Πορτογάλου ηγέτη νεοναζί, που έχει δεσμούς με την πρώην ηγεσία του Chega.  Το 2020, ο Ba κατηγόρησε τον Machado στο X ότι συμμετείχε στη δολοφονία του Alcindo Monteiro, ενός μαύρου από το Πράσινο Ακρωτήριο, που σκοτώθηκε το 1995 από σκίνχεντ σε ρατσιστική επίθεση.

Ο Machado ήταν ο αρχηγός της ομάδας σκίνχεντ, που σκότωσε τον Monteiro, και καταδικάστηκε σε τέσσερα χρόνια φυλάκιση για επίθεση σε πέντε άλλους μαύρους την ίδια νύχτα. Αργότερα καταδικάστηκε σε επτά χρόνια φυλάκιση για απαγωγή, ληστεία και εξαναγκασμό, καθώς και για «συνεχιζόμενη άσκηση ξενοφοβικού εξτρεμισμού και χρήση βίας» σύμφωνα με τα δικαστήρια. Ο Mario Machado, ο οποίος συνεχίζει να δραστηριοποιείται σε ακροδεξιά κινήματα, κατέθεσε μήνυση για συκοφαντική δυσφήμιση κατά του Ba και κέρδισε.

Η υπόθεση προκάλεσε ανησυχίες για τον δομικό ρατσισμό στην Πορτογαλία, με το SOS Racismo να υποστηρίζει ότι το δικαστικό σύστημα προσπαθεί να φιμώσει τις φωνές, που υποστηρίζουν τη δημοκρατία. Το δικαστήριο έκρινε ότι η δήλωση του Ba ήταν ψευδής και έβλαπτε την τιμή του Machado, καθώς ο Machado δεν καταδικάστηκε για τον φόνο του Monteiro.

Ο δικηγόρος του Machado επαίνεσε την απόφαση, επειδή έδειξε ότι «το κράτος δικαίου ήταν απαλλαγμένο από πολιτική πίεση». Ο δικηγόρος του Ba δήλωσε ότι σχεδιάζει να ασκήσει έφεση κατά της απόφασης, οδηγώντας πιθανώς την υπόθεση στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και ισχυριζόμενος ότι το κράτος επέτρεψε στην ακροδεξιά να διεισδύσει στους θεσμούς του.

Η φιλόσοφος Luísa Semedo έγραψε στο Público ότι βλέπει ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο στις συζητήσεις γύρω από τη δίκη του Mamadou Ba, όπου οι άνθρωποι συμφωνούν μαζί του, ενώ επισημαίνουν επίσης ελαττώματα στις πράξεις του. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, αυτό αντανακλά την ενσωμάτωση της βίας του καταπιεστή στην πορτογαλική κοινωνία κάνοντας τον ακτιβισμό από τους καταπιεσμένους να φαίνεται ανατρεπτικός.

Στα κοινωνικά και συντακτικά ΜΜΕ, το αντιρατσιστικό κίνημα και η ακροδεξιά πλαισιώθηκαν ως αντίθετες πλευρές μιας συζήτησης. Για τον Mamadou Ba, αυτό το πλαίσιο συμβάλλει στη διατήρηση της αποικιακής μνήμης ζωντανή, καθώς επικυρώνει την ακροδεξιά ως κίνημα και απονομιμοποιεί τους αντιρατσιστές ακτιβιστές απεικονίζοντάς τους ως εξτρεμιστές.

Η δημόσια δήλωση του SOS Racismo αναφέρει ότι «απορρίπτουν τις απόπειρες (…) εξίσωσης του αντιρατσισμού με τον ρατσισμό, που δεν είναι τίποτα άλλο από ένα τέχνασμα ευτελισμού και εξομάλυνσης του ρατσισμού».

Ο Mamadou Ba πιστεύει ότι οι μαύροι πρέπει να θεωρούνται ως μέρος της ιστορίας της Πορτογαλίας και του συλλογικού οράματος της κοινωνίας, του «συλλογικού φαντασιακού», αντί να αγνοούνται και να αποκλείονται από τις αφηγήσεις της χώρας.

«Πρέπει να αμφισβητήσουμε τη μνήμη. Οι μαύροι σαν εμένα πρέπει να ενσωματώσουν το συλλογικό φαντασιακό. Αυτό όμως θα πάρει πολύ χρόνο», λέει.