Duisenberg, CC BY-SA 4.0, μέσω του Wikimedia Commons

Ο Aρμένιος Υπουργός Εξωτερικών Αραράτ Μιρζογιάν είπε πως το κράτος είναι πρόθυμο να δημιουργήσει διπλωματικές σχέσεις με την Τουρκία και να ανοίξει τα σύνορα με το γειτονικό κράτος σε συνέντευξη στο τουρκικό πρακτορείο ειδήσεων Anadolu στις 15 Μαρτίου. Η δήλωσή του βγήκε λίγες μέρες αφότου συνάντησε τον Τούρκο ομόλογό του, Μεβλούτ Τσαβούσογλου, στα πλαίσια της Διπλωματικής Συνάντησης στην Αττάλεια, που έγινε στις 11-13 Μαρτίου. Η συνάντηση αναφέρθηκε πως ήταν “παραγωγική και εποικοδομητική”.

Η συνάντηση στην Αττάλεια ήταν η πρώτη αρχή διαπραγματεύσεων μεταξύ των υπουργών εξωτερικών των δύο χωρών από το 2009 και είναι κομμάτι αμοιβαίων προσπαθειών στην δημιουργία διπλωματικών δεσμών, οι οποίοι είχαν διακοπεί από τις αρχές της δεκαετίας του '90.

Για πρώτη φορά στην ιστορία των δύο χωρών, τόσο η Τουρκία όσο και η Αρμενία επιθυμούν να βάλουν στην άκρη την Γενοκτονία των Αρμενίων και τις διαμάχες για την περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, οι οποίες είχαν δηλητηριάσει τις διπλωματικές τους σχέσεις για δεκαετίες. Η Τουρκία απέρριψε την αναγνώριση των γεγονότων του 1915 ως γενοκτονία και υποστήριξε το Αζερμπαϊτζάν κατά την διάρκεια του Β’ Πολέμου του Καραμπάχ ανάμεσα σε Αζερμπαϊτζάν και Αρμενία το 2020.

Παρόλο που η  Τουρκία ήταν ανάμεσα στα πρώτα κράτη που αναγνώριζε την ανεξαρτησία της Αρμενίας το 1991, οι σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών διακόπηκαν το 1993, όταν η Άγκυρα έκλεισε τα σύνορά της ως ένδειξη τουρκικής αλληλεγγύης με τον κοντινό της σύμμαχο, το Αζερμπαϊτζάν, κατά την διάρκεια του Α’ Πολέμου του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Εκείνη την περίοδο, το Αζερμπαϊτζάν έχασε τον έλεγχο στον θύλακα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και σε επτά γειτονικές περιοχές.

Το 2008, όταν η Τουρκία και η Αρμενία έδειξαν κοινό ενδιαφέρον στο να επιδιορθώσουν τους δεσμούς τους, η διαδικασία καθυστέρησε λόγω της ισχυρής αντίθεσης του Αζερμπαϊτζάν στο ζήτημα αυτό. Ως αποτέλεσμα, τα πρωτόκολλα της Ζυρίχης, αλλιώς γνωστά ως “διπλωματία του ποδοσφαίρου”, απέτυχαν αφήνοντας δύο έθνη ακόμη περισσότερο απόμακρα διπλωματικά.

Τα αποτελέσματα του Β’ Πολέμου του Καραμπάχ άλλαξαν την δομή των διπλωματικών τους σχέσεων. Με το Αζερμπαϊτζάν να έχει αποκαταστήσει τον έλεγχο στις επτά περιοχές γύρω από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, αφού προηγουμένως τις είχε χάσει από την Αρμενία, “η Τουρκία ξεκίνησε να σηματοδοτεί την προθυμία της για νέες συζητήσεις με την Αρμενία”, έγραψε η Διεθνής Ομάδα Κρίσεων σε μία ανάλυση δίνοντας μια πρώτη γεύση από το νέο στάδιο προς την ομαλοποίηση.

Η πρώτη φάση συζητήσεων έλαβε χώρα στην πρωτεύουσα της Ρωσίας, την Μόσχα, στις 14 Ιανουαρίου 2022 δημιουργώντας ελπίδες για κανονικοποίηση, συμπεριλαμβανομένου του πιθανού ανοίγματος των συνόρων.

Το τελευταίο κομμάτι θα μπορούσε να επηρεάσει οικονομικά, κοινωνικά και πολιτιστικά τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών και των πολιτών τους, σύμφωνα με την πρωτεύουσα της Αρμενίας, το Γιερεβάν. “Το άνοιγμα των συνόρων θα έχει μία θετική επιρροή στην τακτική επικοινωνία μεταξύ των δύο χωρών, στο εμπόριο και στις οικονομικές σχέσεις, στις επαφές μεταξύ των λαών και γενικά σε μια σταθερότητα στην περιοχή”, δήλωσε ο Αρμένιος Υπουργός Εξωτερικών Αραράτ Μιρζογιάν στις 14 Μαρτίου. Πρόσεθεσε ότι, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, οι περισσότεροι Αρμένιοι εγκρίνουν την κανονικοποίηση.

Μια πρόσφατη δημοσκόπηση από το Διεθνές Ρεπουμπλικανικό Ινστιτούτο (ΔΡΙ), δημοσιευμένη τον Ιανουάριο του 2022, το 90% των Αρμενίων νομίζουν ότι η Τουρκία είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος, πολιτικός και ασφάλειας, για την Αρμενία. Σε συνέντευξη με το Global Voices, ο James De Witt, διευθυντής του ΔΡΙ στο πρόγραμμα για την Αρμενία, είπε:  “Η κοινωνία της Αρμενίας κατηγορεί την Τουρκία για τον χαμένο πόλεμο [το 2020] και το βλέπει σαν συνέχεια της [τουρκικής] πολιτικής γενοκτονίας”.

Μετά από τις συζητήσεις του Ιανουαρίου στην Μόσχα, η Κωνσταντινούπολη και το Γιερεβάν συνέχισαν τις πτήσεις στις 2 Φεβρουαρίου του 2020 και συναντήθηκαν για δεύτερη φορά στην Βιέννη στις 24 Φεβρουαρίου, όπου κι οι δύο πλευρές βεβαίωσαν εκ νέου την αφοσίωσή τους να συνεχίσουν οι διαπραγματεύσεις με στόχο την πλήρη κανονικότητα των σχέσεών τους. Η επανέναρξη των πτήσεων έγινε δεκτή από την Τουρκία. Μιλώντας στους δημοσιογράφους, μετά την πρώτη συνάντηση στην Μόσχα τον Ιανουάριο και την απόφαση να συνεχιστούν οι πτήσεις, ο Garo Paylan, μέλος του κοινοβουλίου του Δημοκρατικού Κόμματος των Λαών στην Τουρκία, δήλωσε ότι η επανέναρξη των πτήσεων ήταν “ένα σημαντικό βήμα” ωθώντας τους πολιτικούς “να εκμεταλλευτούν αυτό το παράθυρο ευκαιρίας για ειρήνη”.

“Μπορεί να υπάρχουν προβλήματα, αλλά μπορούμε να έχουμε διπλωμάτες και στις δύο πλευρές, να ανοίξουμε τα σύνορα, να ξεκινήσουμε τοπικά-περιφερειακά οικονομικά προγράμματα, τα οποία θα βοηθήσουν και τις δύο πλευρές, καθώς επίσης τους ανθρώπους από την Αρμενία και τους ανθρώπους από την Τουρκία”, ανέφερε ο Paylan στις 15 Φεβρουαρίου, ο οποίος κατάγεται από αρμένικη οικογένεια στην Κωνσταντινούπολη.

Ήδη, το Τουρκικό-Αρμενικό Συμβούλιο Επιχειρηματικής Ανάπτυξης (TABDC) εκτιμά πως ο όγκος εμπορίου μεταξύ Τουρκίας κι Αρμενίας μπορεί να φτάσει το 1 δισεκατομμύριο δολάρια σε τρία χρόνια, μαζί με τα έσοδα του τουρισμού, εάν ανοίξουν τα σύνορα.

Όσο για τις 2 Φεβρουαρίου, Αρμένιοι και Τούρκοι μπορούν να επιλέξουν ανάμεσα στον τουρκικό φθηνό φορέα Pegasus και στην μολδαβική φθηνή αεροπορική εταιρεία FlyOne για πτήσεις που εκτελούνται μεταξύ των δύο χωρών τρεις φορές την εβδομάδα.

Ο Aybars Gorgulu, γενικός διευθυντής του Κέντρου Μελετών για Δημόσια Πολιτική και Δημοκρατικές Σπουδές στην Κωνσταντινούπολη, είπε στο Global Voices ότι η επαναπροσέγγιση μεταξύ Άγκυρας και Γιερεβάν και το άνοιγμα των συνόρων θα έχουν οικονομικές και κοινωνικές συνέπειες. “Ιδιαίτερα στις συνοριακές πόλεις όπως το Καρς και το Ιγκντίρ, θα υπάρξει εμπορική και τουριστική ζωτικότητα, καθώς και κοινωνική συμφιλίωση με τη πάροδο του χρόνου”, είπε ο Gorgulu.

Απηχώντας τον Paylan, ο Noyan Soyak, αντιπρόεδρος του Τουρκικού-Αρμενικού Συμβούλιου Επιχειρηματικής Ανάπτυξης (TABDC), είπε στο Global Voices ότι τα ανοικτά σύνορα και το εμπόριο που συνεπάγεται θα υπερνικήσει τα ιστορικά και πολιτικά προβλήματα, φέρνοντας δύο αποξενωμένα έθνη κοντά. “Το εμπόριο θα είναι ένας λόγος να επέλθει ειρήνη μεταξύ των δύο κοινωνιών και θα είναι ακόμη μια ευκαιρία να επαναφερθούν αυτές οι δύο κοινωνίες, οι οποίες ζουν στην ίδια γη, αλλά είναι σωματικά μακριά η μία από την άλλη.

Ο Soyak συμπλήρωσε ότι ο σιδηροδρομικός σταθμός Doğukapı στο Καρς, ο οποίος παραμένει σε καλή κατάσταση, παρόλο που τα σύνορα είναι κλειστά, θα δημιουργήσει νέες ευκαιρίες για παγκόσμια εγχειρήματα, όπως την Πρωτοβουλία Μία Ζώνη Ένας Δρόμος, η οποία προωθεί τις χερσαίες οδούς μετακίνησης μεταξύ Ευρώπης και Κίνας, και είναι φυσικά ευθυγραμμισμένο το πρόγραμμα με την απελευθέρωση της δυνατότητας των συγκοινωνιών στον Νότιο Καύκασο. “Η γεωγραφική θέση του Αζερμπαϊτζάν στις ακτές της Κασπίας και η Αρμενία με την γειτονική Τουρκία αποτελούν πόλο έλξης για την διασύνδεση των δύο οικονομικών δυνάμεων: της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ανατολικής Ασίας”, είπε ο Soyak.

Περαιτέρω προσπάθειες για την αναθέρμανση των σχέσεων μεταξύ των δύο κρατών είναι εξίσου ορατές. Αρχές Ιανουαρίου, η Αρμενία ήρε το εμπάργκο στα τουρκικά προϊόντα. Η Τουρκία κάλεσε Αρμένιους αξιωματούχους στο Διπλωματικό Φόρουμ της Αττάλειας, όπου οι δύο πλευρές ήρθαν σε επαφή τον Μάρτιο του 2022. Οι πιθανότητες να παρέμβει το Αζερμπαϊτζάν, όπως έγινε το 2008, είναι πολύ λίγες. Τον Δεκέμβριο του 2021, οι επίσημοι στο Μπακού επανέλαβαν ότι το κράτος δεν θα αποτελέσει εμπόδιο στην αποκατάσταση Άγκυρας-Γιερεβάν.

Μια προσέγγιση εκ των κάτω προς τα πάνω έναντι μιας εκ των άνω προς τα κάτω προσέγγισης

Ωστόσο, ενώ οι ηγέτες μπορεί να πηγαίνουν μπροστά, παραμένουν οι αμφισβητίες. Θεωρώντας τις νέες συζητήσεις μια διαδικασία εκ των άνω προς τα κάτω, υπό των τουρκικών κι αρμένικων πολιτικών ηγετών, ο Thomas de Waal, ο πιο ειδικευόμενος για την περιφέρεια από την Carnegie Europe, επισημαίνει πως κι οι δύο πλευρές στερούνται από μια στρατηγική για να νικήσουν τους αμφισβητίες.

Ο Philip Gamaghelyan, ένας από καιρού ειρηνοποιός από το Γιερεβάν και ιδρυτής της ειρηνιστικής πρωτοβουλίας του Imagine Center for Conflict Transformation, συμφωνεί. “Ό,τι έχουμε σήμερα ανάμεσα σε Τουρκία κι Αρμενία είναι μια αυστηρά επίσημη διαδικασία χωρίς ουσιαστικά την λαϊκή υποστήριξη”, είπε ο Gamaghelyan στο Global Voices, προσθέτοντας: “Ο στόχος σήμερα δεν είναι διόλου στην συμφιλίωση, αλλά στην επίλυση των δύσκολων προβλημάτων, που αφορούν τα σύνορα και τις διασυνδέσεις των μεταφορών”.

Η πραγματικότητα επιδεινώθηκε από την έλλειψη ειρηνοποιών στην διπλωματική σκηνή. Ο Gamaghelyan είπε στο Global Voices ότι ο κύριος λόγος για αυτό είναι η μετάβαση των προηγούμενων ειρηνοποιών σε κυβερνητικές θέσεις στην Αρμενία κι η έλλειψη συνεργασίας μεταξύ των σχεδόν ανύπαρκτων αζερικών και τουρκικών πολιτικών κι ειρηνευτικών πρωτοβουλιών.

Ο Aybars Gorgulu είναι πιο αισιόδοξος στην ανάλυσή του. Για τον Gorgulu, το άνοιγμα των συνόρων και η εγκαθίδρυση των διπλωματικών σχέσεων είναι απλά η αρχή για μια μακροχρόνια διαδικασία συμφιλίωσης, συμπεριλαμβανομένων τραυματικών εμπειριών, όπως η αναγνώριση της γενοκτονίας. Ο Gorgulu πιστεύει πως αυτές κι άλλες παρόμοιες προβληματικές εμπειρίες μπορούν να επιλυθούν μόνο με την διαδικασία της κανονικοποίησης και των προσωπικών συνδέσεων από άνθρωπο προς άνθρωπο ανάμεσα σε Αρμένιους και Τούρκους.

Τα συναισθήματα περί του εδάφους – τουλάχιστον στην Τουρκία – το επικυρώνουν αυτό. Ο İlim Göktaş, ένας από τους κατοίκους του χωριού Καλκάνκαλε, ο οποίος δούλεψε στον σταθμό τρένων του Doğukapı (Ανατολική Πύλη) στο Καρς για έξι χρόνια την δεκαετία του '90, είπε στην εταιρεία Anadolu Agency ότι ήλπιζε πως “η πύλη θα ανοίξει, θα επέλθει ειρήνη και ηρεμία στην περιοχή και η [τοπική] οικονομία θα επανακάμψει”.