Τζαμί Κουλσαρίφ στο Κρεμλίνο του Καζάν. Του Alexxx1979, CC BY-SA 4.0,

Ο πόλεμος της Μόσχας κατά της Ουκρανίας συνεχίζεται για περισσότερο από έναν χρόνο τώρα. Ταυτόχρονα, ένας αυξανόμενος αριθμός φωνών στη μετασοβιετική περιοχή και παγκοσμίως ζητούν να σταματήσουν οι ιμπεριαλιστικές φιλοδοξίες του Κρεμλίνου. Ο πόλεμος έχει επίσης τονώσει συζητήσεις για την «αποαποικιοποίηση της Ρωσίας» μεταξύ ακτιβιστ(ρι)ών από διάφορες εθνοτικές ομάδες εντός της ομοσπονδίας, συμπεριλαμβανομένων των Τατάρων, των Μπουριάτ, των Τσετσένων και άλλων. Παρά τις πολιτικές και οικονομικές συνέπειες του πολέμου, που έλαβαν σημαντική διεθνή προσοχή, η επίδρασή του στα κινήματα ανεξαρτησίας και στις εθνοτικές μειονότητες στη Ρωσία έχει συγκριτικά παραβλεφθεί.

Το Ιταλικό Ινστιτούτο Διεθνών Πολιτικών Μελετών (ISPI) δημοσίευσε φάκελο με άρθρα επιφανών ερευνητών της περιοχής. Ονομάζεται «Αποαποικιοποίηση της Αυτοκρατορίας; Ταυτότητες και Αποσχισμός στη Μετασοβιετική Περιφέρεια».

Το Global Voices αναδημοσιεύει αρκετά από τα άρθρα από τον φάκελο με την άδεια του ISPI. Το πρώτο στη σειρά είναι από την Gulnaz Sibgatullina, Επίκουρη Καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο του Άμστερνταμ. Το άρθρο καταπιάνεται με τη δυνατότητα αποαποικιοποίησης μέσω της απόσχισης του Ταταρστάν, μιας από τις αυτόνομες δημοκρατίες της Ρωσικής Ομοσπονδίας.

Το Ισλάμ είναι η δεύτερη πιο σημαντική θρησκεία στη Ρωσία, με περίπου 10% του πληθυσμού να το ακολουθεί. Οι μεγαλύτερες από τις ομάδες των Τατάρων είναι οι Τάταροι του Βόλγα, οι οποίοι κατοικούν κυρίως στην περιοχή Βόλγα-Ουράλ του Ταταρστάν και Μπασκορτοστάν στη Ρωσία. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του 2010, στη χώρα ζούσαν περίπου 5,3 εκατομμύρια εθνοτικοί Τάταροι.

Η αναζήτηση για περισσότερη αυτονομία: Κίνδυνοι και ευκαιρίες για το Ταταρστάν

Τον Ιούνιο του 2022, ο Σύνδεσμος Ελεύθερων Εθνών (FNL), ένα έως τότε ελάχιστα γνωστό δίκτυο «ιθαγενών ακτιβιστών» από τη Ρωσία, εξέδωσε ένα μανιφέστο, που καλούσε για ρωσική αποαποικιοποίηση. Σε μια δημόσια συζήτηση που τονώθηκε από τη βάναυση εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η «αποαποικιοποίηση» έχει γίνει τσιτάτο. Ωστόσο, δεν υποστηρίζουν όλοι οι χρήστες την ίδια ατζέντα. Η κατανόηση του όρου από το FNL συνδέεται με την έννοια της απο-ομοσπονδίας, δηλαδή τη διάσπαση του εδάφους της Ρωσίας σε 34 ανεξάρτητες περιοχές. Έτσι, όταν χωριστεί σε πολλά ανεξάρτητα κράτη, η Ρωσία θα χαλαρώσει αναμφισβήτητα τον έλεγχο της οικονομικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής των εθνικών της μειονοτήτων και θα αποτελούσε λιγότερη απειλή για την ασφάλεια των γειτόνων της στο μέλλον.

Η προσοχή του κοινού στην πολιτική και οικονομική ανισότητα στις περιφέρειες της Ρωσίας, που υποκινείται από τη συζήτηση για την αποαποικιοποίηση, αντιπροσωπεύει μια ευπρόσδεκτη και πολύ αναγκαία εξέλιξη για την επαναβαθμονόμηση της άποψης για τη Ρωσία. Ωστόσο, ο περιορισμός των φιλοδοξιών αποαποικιοποίησης στην απόσχιση και τη δημιουργία ανεξάρτητων κρατών μπορεί να μην είναι τόσο επωφελής για τις εθνικές μειονοτικές ομάδες της Ρωσίας μακροπρόθεσμα όσο φαίνεται. Το Ταταρστάν, μια από τις εθνοτικές δημοκρατίες της Ρωσίας, αποτελεί παράδειγμα των πιθανών κινδύνων μιας τόσο περιορισμένης άποψης.

Το επιχείρημα για την αποαποικιοποίηση μέσω της απόσχισης είναι ισχυρό. Αξιοποιεί τα μακροχρόνια γνήσια παράπονα για τους Τατάρους στο Ταταρστάν σχετικά με την αυξανόμενη πολιτική τους εξάρτηση από τη Μόσχα και τους φόβους αφομοίωσης στον πληθυσμό της πλειοψηφίας των Ρώσων. Η ταταρική γλώσσα, ένας από τους κύριους δείκτες ταυτότητας για τους Τατάρους, μειώνεται συνεχώς. Χρησιμοποιείται ελάχιστα στη διοίκηση και στην τριτοβάθμια εκπαίδευση και το 2017 έπαψε να είναι υποχρεωτικό μάθημα στα σχολεία του Ταταρστάν θέτοντας σε κίνδυνο περαιτέρω τις προσπάθειες ανατροφής νέων γενιών ομιλητών ταταρικής γλώσσας. Επιπλέον, το κράτος έχει απαγορεύσει πρακτικά κάθε μορφή εθνικού ακτιβισμού των Τατάρων. Τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, η κουλτούρα των Τατάρων παρέμεινε κολλημένη στη σοβιετική της ερμηνεία. Οι περιφερειακές Αρχές υποστήριξαν και χρηματοδότησαν μόνο απολιτικές, συμβατικές και ουσιοκρατικές αντιλήψεις του Ταταρισμού. Οι προσπάθειες αμφισβήτησης του status quo οδήγησαν σε καταστολές και φυλάκιση Τατάρων ακτιβιστών. Οι αποσχιστικές αφηγήσεις τροφοδοτούν επίσης τις νωπές ακόμα μνήμες της δεκαετίας του '90. Το 1994, το Ταταρστάν, το οποίο αρχικά αμφισβήτησε το καθεστώς του εντός της νεοσύστατης Ρωσικής Ομοσπονδίας, διαπραγματεύτηκε μια ειδική συμφωνία οριοθέτησης ισχύος με τη Μόσχα εξασφαλίζοντας σημαντικά προνόμια. Ενώ ορισμένοι θεωρούν τη συμφωνία ως επίτευγμα, μια σχεδόν ιδανική μορφή υπεράσπισης των δικαιωμάτων των μειονοτήτων εντός μιας ομοσπονδίας, άλλοι τη θεωρούν ως μια στιγμή αδυναμίας, μια ανεπιθύμητη απόκλιση στην πορεία προς την πραγματική ανεξαρτησία.

Η απόσχιση και οι πιθανές συνέπειές της 

Παρά τη συνηγορία υπέρ της απόσχισης του Ταταρστάν, αν κατανοήσουμε την αποαποικιοποίηση – με τους απλούστερους όρους – ως χειραφέτηση από την οικονομική, πνευματική και πολιτική καταπίεση, η απόσχιση είναι απίθανο να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Ο εθνοτικός εθνικισμός ως βασικό χαρακτηριστικό πιθανότατα θα τροφοδοτήσει τις διεθνικές εντάσεις εντός της δημοκρατίας, όπου οι Τάταροι αποτελούν μόνο περίπου το 53 τοις εκατό του πληθυσμού, και σε σχέση με τη γειτονική Μπασκορτοστάν με την οποία έχει ιστορικό σύγκρουσης  για τη γλώσσα και την ταυτότητα του παραμεθόριου πληθυσμού της. Οι αντιξοότητες των ανεξάρτητων πλέον πρώην σοβιετικών δημοκρατιών δείχνουν επίσης ότι η απόκτηση πραγματικής πολιτικής αυτονομίας από τη Μόσχα θα πάρει χρόνο. Ως μία από τις πιο  ευημερούσες περιοχές της χώρας, το Ταταρστάν είναι βαθιά ενσωματωμένο στην οικονομία, το εμπόριο και τις υποδομές της Ρωσίας. Η διακοπή αυτών των δεσμών θα αποτελούσε σημαντική πρόκληση. Επιπλέον, από μια εννοιολογική σκοπιά, το Ταταρστάν ως εθνική δημοκρατία και η Ταταρία ως ξεχωριστή κουλτούρα οφείλουν ένα χρέος στα σοβιετικά σχέδια οικοδόμησης εθνών. Η δημιουργία ενός ανεξάρτητου κράτους που θα εδραιώσει αυτές τις κατασκευές έρχεται σε αντίθεση με την τάση προς πνευματική και πολιτιστική χειραφέτηση. Τέλος, ως ανεξάρτητο κράτος, η δημοκρατία θα χρειαστεί μεγάλους οικονομικούς εταίρους. Εκτός από τη Ρωσία, οι πιο κοντινοί υποψήφιοι είναι η Τουρκία, η οποία επί του παρόντος δεν διαθέτει σταθερή οικονομία, και η Κίνα. Η συνεργασία με την τελευταία πιθανότατα θα αντικαταστήσει έναν ηγεμόνα με έναν άλλο.

Αν και η πολιτική, οικονομική και πολιτιστική χειραφέτηση συνοδεύεται από τις προκλήσεις της, αυτό δεν σημαίνει ότι οι συζητήσεις για την αποαποικιοποίηση —με την ευρύτερη έννοια— είναι άχρηστες. Αντίθετα, συνέβαλαν στην ενίσχυση των φωνών των μέχρι τότε περιθωριοποιημένων ομάδων στρέφοντας την προσοχή σε ζητήματα, που δεν αντιμετωπίζονται συχνά, όπως ο ρατσισμός και η ξενοφοβία στη Ρωσία, η εξαφάνιση των αυτόχθονων γλωσσών, η ερήμωση των αγροτικών περιοχών και το πώς συχνά διασταυρώνονται εθνότητα και φτώχεια. Η ανισότητα, με άλλα λόγια, υπάρχει σε πολλά επίπεδα και δεν περιορίζεται στις σχέσεις μεταξύ της Μόσχας και των περιφερειών ή στις διεθνικές υποθέσεις.

Για να είναι πραγματικά λυτρωτική, η αποαποικιοποίηση των μειονοτήτων πρέπει να είναι από κάτω προς τα πάνω. Στο πλαίσιο του πολέμου, δεν είναι εύκολο να μετρηθούν με ακρίβεια οι διαθέσεις και οι προτιμήσεις του πληθυσμού στόχου. Η λήψη αποφάσεων από πάνω προς τα κάτω για λογαριασμό ενός σιωπηλού πληθυσμού δεν είναι μόνο αντιδημοκρατική, αλλά ενισχύει τα υπάρχοντα πρότυπα εξαναγκασμού. Επιπλέον, δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι, για τους Τατάρους, όπως και για τις άλλες εθνοτικές ομάδες της Ρωσίας με μουσουλμανική πλειοψηφία, η αποαποικιοποίηση θα ακολουθήσει αναγκαστικά τη γραμμή του εθνοτικού αυτοπροσδιορισμού: δεν πρέπει να υποτιμάται η δύναμη της παγκοσμιοποιημένης θρησκευτικής ταυτότητας και της ισλαμικής αλληλεγγύης. Τέλος, η ανοικοδόμηση μιας δικαιότερης κοινωνίας είναι μια διαδικασία που διαρκεί χρόνια, αν όχι δεκαετίες, και η αντιμετώπιση της μνήμης της κρατικής βαρβαρότητας θα είναι καθήκον όλων των ομάδων, όχι μόνο των εθνοτικών. Για τη ρωσική κοινωνία, που δεν έχει ακόμη επεξεργαστεί πλήρως τις ρήξεις του 1917 και του 1991, οι απότομες αλλαγές πιθανότατα θα ενισχύσουν τα αντιδραστικά πρότυπα, που προκαλούνται από τραύματα.