Στιγμιότυπο του ντοκιμαντέρ “Η μάχη της Χιλής: Ο αγώνας ενός άοπλου λαού” Youtube/ El Porteño

Στις 11 Σεπτεμβρίου 2023, η Χιλή τίμησε τη μνήμη των 50 χρόνων από το πραξικόπημα, που οδήγησε σε στρατιωτική δικτατορία υπό τον Αουγκούστο Πινοσέτ, που διήρκεσε 17 χρόνια, μια περίοδο που χαρακτηρίζεται από παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και ένα νεοφιλελεύθερο οικονομικό μοντέλο.

Την ίδια χρονιά, μια ομάδα ανθρώπων διέσωσε επίσης ένα σημαντικό μέρος της οπτικοακουστικής μνήμης της Λατινικής Αμερικής. Ταξινόμησαν και διέσωσαν το αρνητικό υλικό της ταινίας και απέτρεψαν τις στρατιωτικές δυνάμεις να το πάρουν. Έστειλαν τις ηχογραφήσεις των ιστορικών γεγονότων, που είχαν καταφέρει να αποτυπώσουν οι κινηματογραφιστές εν μέσω μεγάλης πολιτικής και κοινωνικής αβεβαιότητας, έξω από τη χώρα με βάρκα.

Νεαροί σκηνοθέτες στα 20 και στα 30 τους αποφάσισαν να καταγράψουν την ιστορία της Χιλής σε ηχητικά αρχεία και βίντεο. Η ομάδα αποτελούνταν από τους Patricio Guzmán (σκηνοθέτης), Jorge Müller (οπερατέρ και διευθυντής φωτογραφίας), Bernardo Menz (ηχολήπτης), Federico Elton (διευθυντής παραγωγής), José Juan Bartolomé (πρώτος βοηθός σκηνοθέτη) και Guillermo Cahn (δεύτερος βοηθός σκηνοθέτη).

Φωτογραφία αρχείου του Armindo Cardoso (1973), προσβάσιμη στο διαδίκτυο στην Εθνική Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Χιλής . Από αριστερά προς τα δεξιά, Jorge Müller, διευθυντής φωτογραφίας, εξαφανισμένος κρατούμενος. Patricio Guzmán, (καθισμένος στο πάτωμα) σκηνοθέτης· Federico Elton, Διευθυντής Παραγωγής. José Bartolomé, Βοηθός Σκηνοθέτη και Bernardo Menz, ηχολήπτης.

Τα γυρίσματα κράτησαν έναν ολόκληρο χρόνο στο Σαντιάγο και σε ορισμένες νότιες και βόρειες επαρχίες. Σύμφωνα με τα λόγια του σκηνοθέτη της ταινίας :

Esta película fue para nosotros mucho más que una película: maduramos, crecimos, lloramos y gritamos, nos desarrollamos juntos con ella. Comprendimos cómo era la vida colectiva, los actos de miles de chilenos: el valor de los que no tenían casi nada y que levantaban los brazos. Pudimos filmar —y sobre todo entender— el momento en que la vida cotidiana se convierte en vida política, o viceversa.

Αυτή η ταινία ήταν για εμάς πολύ περισσότερα από μια ταινία: ωριμάσαμε, μεγαλώσαμε, κλάψαμε και φωνάξαμε, εξελιχθήκαμε μαζί της. Καταλάβαμε πώς ήταν η συλλογική ζωή, οι πράξεις χιλιάδων Χιλιανών: το θάρρος εκείνων που δεν είχαν σχεδόν τίποτα και που σήκωσαν τα χέρια ψηλά. Μπορέσαμε να κινηματογραφήσουμε –και κυρίως να κατανοήσουμε– τη στιγμή που η καθημερινότητα γίνεται πολιτική ζωή ή το αντίστροφο.

Τα γυρίσματα ξεκίνησαν στις 20 Φεβρουαρίου 1973, λίγο περισσότερο από δύο χρόνια μετά τον λαϊκό θρίαμβο του Σαλβαδόρ Αλιέντε ως προέδρου της Χιλής το 1970. Εκείνη η στιγμή είχε σηματοδοτήσει την πιθανότητα μιας ειρηνικής και συνταγματικής μεταρρύθμισης και υποσχέθηκε ένα προοδευτικό κοινωνικό πρόγραμμα. Υπήρχε κοινωνικός ενθουσιασμός στη Χιλή.

Μετά από μήνες αγώνα για να αποκτήσουν θετικές κασέτες λόγω των εμπορικών περιορισμών που επέβαλαν οι Ηνωμένες Πολιτείες στη Χιλή, απέκτησαν το κινηματογραφικό υλικό χάρη στον σκηνοθέτη Κρις Μάρκερ, ο οποίος τους το έστειλε από το εξωτερικό. Η ομάδα είχε περίπου 18 ώρες διαθέσιμες για τα γυρίσματα.

Η κυβέρνηση του Σαλβαδόρ Αλιέντε έληξε ξαφνικά με πραξικόπημα στις 11 Σεπτεμβρίου 1973, τερματίζοντας την κυβέρνηση Λαϊκής Ενότητας και τα γυρίσματα της «Μάχης της Χιλής». Οι νέοι αποφάσισαν ότι το καλύτερο που είχαν να κάνουν ήταν να σταματήσουν τα γυρίσματα και έτσι να προστατεύσουν το υλικό, που είχαν ήδη αποκτήσει, γιατί διέτρεχαν μεγάλο κίνδυνο. Εξάλλου, το περιορισμένο αρνητικό υλικό είχε τελειώσει και δεν θα μπορούσαν να συνεχίσουν τα γυρίσματα.

Πριν και μετά την πτώση του Αλιέντε υπήρξαν επιδρομές. Ένα από αυτά έλαβε χώρα στο σπίτι του σκηνοθέτη Patricio Guzmán, αφού συνελήφθη και αιχμαλωτίστηκε. Οι στρατιωτικοί μπήκαν στο σπίτι του με τουφέκια και πολυβόλα και εκεί, η Paloma Urzúa Theoduloz, η τότε σύζυγός του, τους καθυστέρησε και τους μπέρδεψε. Μαζί της ήταν και οι κόρες τους, Αντρέα και Καμίλα. Η ίδια εξιστόρησε την ιστορία στα απομνημονεύματα του ντοκιμαντέρ:

Fui a mi dormitorio a buscar las llaves. Regresé y abrí el baúl grande, donde había muchos rollos de negativos de los cortos publicitarios que había hecho Patricio en España. Había muchos ejemplares de las revistas Punto Final y Chile Hoy, más algunos ejemplares del diario El Mercurio.

Πήγα στην κρεβατοκάμαρά μου να πάρω τα κλειδιά. Γύρισα και άνοιξα το μεγάλο πορτ μπαγκάζ, όπου υπήρχαν πολλά ρολά αρνητικά των μικρού μήκους διαφημιστικών ταινιών που είχε κάνει ο Patricio στην Ισπανία. Υπήρχαν [επίσης] πολλά αντίτυπα των περιοδικών Punto Final και Chile Hoy, συν μερικά αντίτυπα της εφημερίδας El Mercurio.

Έκανε τους στρατιώτες να πιστέψουν ότι είχαν πάρει το υλικό ντοκιμαντέρ, το οποίο της επέτρεψε να προστατεύσει τα τελευταία 10 κουτάκια της «Μάχης της Χιλής», που βρίσκονταν στο σπίτι της. Τους επέτρεψε επίσης να εξοικονομήσουν χρόνο για να μεταφέρουν το υπόλοιπο υλικό, που βρισκόταν στο σπίτι του Ignacio Valenzuela, θείου του Patricio Guzmán, στη Σουηδική Πρεσβεία.

Το βίντεο έφτασε στη σουηδική πρεσβεία χάρη στις προσπάθειες της υπαλλήλου της πρεσβείας Lilian Indseth, της Paloma Urzúa Theoduloz, του Gastón Ancelovici, του θείου του Patricio Ignacio που διατηρούσε το αρχείο, και του Federico de Eltón Aguirre. Ο Σουηδός πρεσβευτής Χάραλντ Έντελσταν τους πρόσφερε τις διευκολύνσεις της πρεσβείας και μεταφορά: κηρύχτηκε «persona non grata» λίγες μέρες αργότερα. Ο Jaime, του οποίου το επίθετο δεν αναφέρεται, πήρε τις τελευταίες ταινίες από το σπίτι του Patricio σε μια τσάντα με μαρούλια και ντομάτες για να περάσει από τον έλεγχο του φρουρού, που παρακολουθούσε το σπίτι.

Μετά από πολλά εμπόδια, οι κασέτες βίντεο και ήχου έφτασαν στο λιμάνι του Βαλπαραΐσο. Ο Ignacio, θείος του σκηνοθέτη, λέει:

Ya en Valparaiso los militares no querían permitir que se subiera el material, porque era mucho material. Felizmente bajó el capitán del barco y se impuso, y dio la orden de subir el material porque era un material diplomático y aceptaron.

Στο Βαλπαραΐσο, ο στρατός δεν ήθελε να επιτρέψει τη μεταφορά του υλικού, γιατί ήταν πολλά πράγματα. Ευτυχώς κατέβηκε ο καπετάνιος του πλοίου και επικράτησε και έδωσε εντολή να ανεβάσουν το υλικό, γιατί ήταν διπλωματικό φορτίο, και δέχτηκαν.

Το υλικό της ταινίας αποτελούνταν από περίπου 86 κουτιά, που οργανώθηκαν προσεκτικά και ταξινομήθηκαν από τη Χιλιανή κινηματογραφίστρια Nieves Zenteno, ενώ βρισκόταν σε άσυλο στη σουηδική πρεσβεία στο Σαντιάγο της Χιλής.

Το σουηδικό σκάφος, με το όνομα Ρίο ντε Τζανέιρο, ταξίδεψε με το υλικό της ταινίας για περίπου τρεις μήνες με μισή ταχύτητα ως στρατηγική για να καταναλώνει λιγότερο καύσιμο, λόγω της πετρελαϊκής κρίσης εκείνης της χρονιάς. Ένα τέτοιο ταξίδι συνήθως διαρκούσε 20 μέρες. Αργότερα, στην Κούβα, ο Pedro Chaskel ήταν υπεύθυνος για το μοντάζ της ταινίας.

Αυτοί οι νέοι κινηματογραφιστές κατάφεραν να αφηγηθούν ένα μέρος της ιστορίας της Χιλής για τις μελλοντικές εποχές χάρη σε μια ομάδα ανθρώπων, που ανέλαβαν συλλογικά καθήκοντα για να διατηρήσουν τα κινηματογραφικά αρχεία ασφαλή. Αυτό το σύνολο ενεργειών έθεσε σε κίνδυνο ακόμη και τη ζωή τους, η οποία, σε αρκετές περιπτώσεις, θα κατέληγε σε ιστορίες εξορίας.

Ένας από αυτούς δεν επέστρεψε ποτέ. Ο Jorge Müller Silva, κινηματογραφιστής και διευθυντής φωτογραφίας, συνελήφθη και εξαφανίστηκε από πράκτορες της Εθνικής Διεύθυνσης Πληροφοριών (DINA) στις 29 Νοεμβρίου 1974, σε ηλικία 27 ετών. Για το λόγο αυτό, ολόκληρη η τριλογία του ντοκιμαντέρ αφιερώθηκε στη μνήμη του .

Η “Μάχη της Χιλής, ο αγώνας ενός άοπλου λαού” είναι ένα χιλιανό ντοκιμαντέρ, που περιγράφει τα γεγονότα που έλαβαν χώρα από το 1972 έως τον Σεπτέμβριο του 1973. Είναι μια τριλογία τριών ταινιών: “Η εξέγερση της μπουρζουαζίας”, “Το πραξικόπημα» και «Η δύναμη του λαού». Η πρεμιέρα της αποκατεστημένης εκδοχής του 50 χρόνια μετά από αυτά τα γεγονότα αναμένεται αυτόν τον μήνα.