Εκλογές στη Μοζαμβίκη. Φωτογραφία του Dércio Tsandzana, Σεπτέμβριος 2019. Χρήση με άδεια.

Αυτό το άρθρο γράφτηκε στο πλαίσιο της συνεργασίας της Advox με το Ίδρυμα Small Media για την παρουσίαση της πρωτοβουλίας UPROAR, μιας συλλογής δοκιμίων, που αναδεικνύει τις προκλήσεις των ψηφιακών δικαιωμάτων σε χώρες, που βρίσκονται στη διαδικασία της Οικουμενικής Περιοδικής Αξιολόγησης του ΟΗΕ.

Στην ψηφιακή εποχή, ο ρόλος του διαδικτύου στις εκλογές είναι καθοριστικός, καθώς διαμορφώνει τον δημόσιο διάλογο, την πολιτική δέσμευση και τη δημοκρατική διαδικασία. Στο πλαίσιο των δημοτικών εκλογών του 2023 στη Μοζαμβίκη, το ψηφιακό τοπίο και οι σχετικές προκλήσεις έγιναν ακόμη πιο κρίσιμες. Και, παρόλο που υπήρξε αυξημένη εξάρτηση από τις διαδικτυακές πλατφόρμες για τη διάδοση πληροφοριών, την εκπαίδευση των ψηφοφόρων και την επικοινωνία κατά τη διάρκεια των εκλογών, η χώρα αντιμετώπισε διακοπές του διαδικτύου κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου.

Σύμφωνα με τους Δημοσιογράφους Χωρίς Σύνορα, η Μοζαμβίκη κατατάσσεται στην 102η θέση μεταξύ 180 χωρών όσον αφορά την ελευθερία της έκφρασης. Το σύνταγμα, καθώς και οι νόμοι που αφορούν την ελευθερία του Τύπου και το δικαίωμα στην πληροφόρηση, αποσκοπούν στη διασφάλιση της δημοσιογραφικής ανεξαρτησίας και ελευθερίας. Ωστόσο, σε ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από αυξανόμενο αυταρχισμό και πιο δύσκολη πρόσβαση στην πληροφόρηση, ο νόμος σπάνια εφαρμόζεται.

Δημοτικές εκλογές του 2023

Στις 11 Οκτωβρίου, η Μοζαμβίκη διεξήγαγε τοπικές εκλογές για την ανάδειξη δημάρχων και δημοτικών συμβουλίων της χώρας. Πριν από τις εκλογές, οι εντάσεις αυξήθηκαν, καθώς μέλη της αντιπολίτευσης συνελήφθησαν από την αστυνομία σε διάφορα μέρη. Μετά την ανακοίνωση των εκλογικών αποτελεσμάτων στις 27 Οκτωβρίου, διαμαρτυρίες για υποτιθέμενη εκλογική νοθεία ξέσπασαν σε ορισμένες σημαντικές πόλεις, συμπεριλαμβανομένης της Ναμπούλα και του Μαπούτο (πρωτεύουσα).

Το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ανέφερε τον Οκτώβριο ότι είδε, μέσω ζωντανής μετάδοσης στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αστυνομικούς των ΜΑΤ να πυροβολούν στον αέρα και να χρησιμοποιούν δακρυγόνα για να διαλύσουν τη συγκέντρωση διαδηλωτών στην πρωτεύουσα Μαπούτο. Αργότερα, παρατηρήθηκε ότι μικρότερες ομάδες νεαρών ανδρών που είχαν εγκαταλείψει τη συγκέντρωση έβαλαν φωτιά σε λάστιχα, εμπόδισαν την κυκλοφορία στην πόλη και πέταξαν πέτρες σε αστυνομικά τμήματα.

Στην επαρχία Ναμπούλα, υπάρχουν ρεπορτάζ που δείχνουν ότι οι πράκτορες ασφαλείας σκότωσαν τουλάχιστον τρία άτομα, συμπεριλαμβανομένου ενός δεκάχρονου αγοριού. Στο Μαπούτο, διαδηλωτές δέχθηκαν επίθεση με δακρυγόνα από την αστυνομία, ενώ στο Τσιούρε, στην επαρχία Κάμπο Ντελγάδο, υπήρξαν αναφορές για έναν 16χρονο, που πυροβολήθηκε από την αστυνομία. Συνολικά, υπάρχουν αναφορές ότι οι εκλογές νοθεύτηκαν σε ορισμένους δήμους. Δικαστικές αποφάσεις διαπίστωσαν παρατυπίες στην ψηφοφορία της 11ης Οκτωβρίου.

Ψηφιακό τοπίο στη Μοζαμβίκη

Σύμφωνα με το ερευνητικό κέντρο Keipos, στις αρχές του 2023, το 20,7% του πληθυσμού της Μοζαμβίκης ήταν συνδεδεμένο στο διαδίκτυο. Η μελέτη αναφέρει ότι η βάση χρηστών του διαδικτύου στη Μοζαμβίκη αυξήθηκε κατά 848.000 (ή 14%) μεταξύ 2022 και 2023. Για το πλαίσιο, αυτοί οι αριθμοί χρηστών δείχνουν ότι, στις αρχές του 2023, 26,50 εκατομμύρια άνθρωποι στη Μοζαμβίκη δεν χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο, γεγονός που σημαίνει ότι το 79,3% του πληθυσμού ήταν εκτός σύνδεσης.

Σύμφωνα με την ίδια πηγή, η Μοζαμβίκη είχε 2,5 εκατομμύρια ενεργούς χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης τον Ιανουάριο του 2023. Επιπλέον, σύμφωνα με πληροφορίες που βρέθηκαν στις διαφημιστικές πηγές της Meta, 2,3 εκατομμύρια Μοζαμβικανοί χρησιμοποιούσαν το Facebook στις αρχές του 2023. Τέλος, οι αριθμοί που δημοσιεύονται στους διαφημιστικούς πόρους του Twitter δείχνουν ότι το Twitter είχε 78,2 χιλιάδες χρήστες στη Μοζαμβίκη στις αρχές του 2023.

Διαδίκτυο και εκλογές στη Μοζαμβίκη

Για πρώτη φορά, υπήρξαν ενδείξεις διακοπής του διαδικτύου κατά τη διάρκεια εκλογών στη Μοζαμβίκη. Μία ημέρα μετά τις εκλογές, η Sala da Paz – μια οργάνωση της κοινωνίας των πολιτών – ανέφερε ότι οι διαδικασίες ψηφοφορίας και καταμέτρησης των ψήφων στις πόλεις Μαπούτο, Ματόλα, Μπέιρα, Κελιμάνε και Ναμπούλα αμαυρώθηκαν από πυροβολισμούς, περιορισμούς στην ενέργεια και το διαδίκτυο, περιορισμούς στους δημοσιογράφους, συλλήψεις και ταραχές.

Σύμφωνα με τοπικές αναφορές, οι μεγαλύτεροι πάροχοι διαδικτύου της χώρας – κυρίως η Movitel, ο πάροχος που χρησιμοποιείται συχνότερα στις αγροτικές και βόρειες περιοχές – παρουσίασαν διακοπή των υπηρεσιών τους στις 11 Οκτωβρίου, ακριβώς την ώρα που έκλειναν οι κάλπες στις 6 μ.μ. Η πρόσβαση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και η ανταλλαγή δεδομένων σχετικά με το κλείσιμο της ψηφοφορίας και τα σύνολα των ψήφων κατέστησαν αδύνατη λόγω του αποκλεισμού. Η υπηρεσία επικοινωνίας αποκαταστάθηκε από τη Movitel ακριβώς στις 9 μ.μ. της 11ης Οκτωβρίου. Οι χρήστες το κατήγγειλαν στο X:

Frelimo has blocked Social media as vote count starts in #Mozambique’s local government elections. Massive fraud being cooked!

— Καθ. Δρ Adriano Nuvunga (@adriano_nuvunga) 11 Οκτωβρίου 2023

Το Frelimo μπλόκαρε τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης καθώς αρχίζει η καταμέτρηση ψήφων στις τοπικές εκλογές στη #Μοζαμβίκη. Ετοιμάζεται μεγάλη απάτη! pic.twitter.com/BCBvpQYO3T

Το ίδιο βράδυ των εκλογών, αρκετοί χρήστες του Facebook άρχισαν να μοιράζονται αναρτήσεις στις οποίες το διαδίκτυο τους κόπηκε, αλλά μοιράστηκαν και κάποιες στρατηγικές για το πώς να ξεπεράσουν την κατάσταση. Στις 11 Οκτωβρίου, ο επικεφαλής της νεολαίας του κύριου κόμματος της αντιπολίτευσης Renamo, Ivan Mazanga, δήλωσε:

Jovens, vamos descarregar a aplicação chamada VPN para podermos utilizar o Whatsapp…

Pensei que o meu crédito e o meu pacote de dados tinham acabado, por isso emprestei dinheiro para comprar Internet e agora estou endividado…

Νέοι άνθρωποι, ας κατεβάσουμε την εφαρμογή VPN για να μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε το Whatsapp…

Νόμιζα ότι η πίστωση και το πακέτο δεδομένων μου είχαν τελειώσει, οπότε δανείστηκα χρήματα για να αγοράσω Internet και τώρα είμαι χρεωμένος…

Ακόμη και χωρίς σύνδεση στο διαδίκτυο, ορισμένοι χρήστες φάνηκε πώς να ενεργήσουν σε παρόμοιες καταστάσεις. Ο Rachide Alifa Alufane, ένας νεαρός χρήστης που ζει στην πρωτεύουσα Μαπούτο, δήλωσε:

Manipularam as redes móveis pra que não funcione uma certa plataforma, pra os que estiverem fora do país terão o WhatsApp a operar normalmente mesmo os que usam VPN,. Do mesmo jeito que é possível pagar internet apenas pra YouTube é também possível eles diminuirem a capacidade de processamento de dados de internet apenas pra o WhatsApp… eles estão realmente desesperado.

Έχουν χειραγωγήσει τα δίκτυα κινητής τηλεφωνίας, έτσι ώστε μια  συγκεκριμένη πλατφόρμα να μην λειτουργεί, ώστε όσοι βρίσκονται εκτός της χώρας να έχουν το WhatsApp να λειτουργεί κανονικά ακόμα και αν χρησιμοποιούν VPN. Με τον ίδιο τρόπο που είναι δυνατόν να πληρώνουν για το διαδίκτυο μόνο για το YouTube, είναι επίσης δυνατόν να μειώσουν τη χωρητικότητα επεξεργασίας δεδομένων του διαδικτύου μόνο για το WhatsApp… είναι πραγματικά απελπισμένοι.

Άλλα σχόλια ακολούθησαν την ανάρτηση του Mzanga στο Facebook για να καταδείξουν την απογοήτευση για τα εκλογικά αποτελέσματα:

Se ganharem, pedimos uma segunda volta, se recusarem, avançamos para o golpe. Somos muitos…

Αν κερδίσουν, θα ζητήσουμε δεύτερο γύρο, αν αρνηθούν, θα προχωρήσουμε σε πραξικόπημα. Είμαστε πολλοί…

Παρά όλες αυτές τις αναφορές, η αντίδραση των εθνικών αρχών στο τι πραγματικά συνέβη τη νύχτα της 11ης Οκτωβρίου είναι άγνωστη. Αυτή είναι μια νέα κατάσταση και θα μπορούσε να είναι ενδεικτική μιας παραβίασης του δικαιώματος στην πληροφόρηση που κατοχυρώνεται στο δίκαιο της Μοζαμβίκης.