Πόσο “αφρικανική” είναι η Βόρεια Αφρική;

Οι έξι περιφέρειες της Αφρικανικής Ένωσης [Πηγή: Sahel and West African Club]

Όταν ο Αιγύπτιος Μοχάμεντ Σαλάχ κέρδισε τον τίτλο του Αφρικανού ποδοσφαιριστή της Χρονιάς για το 2017, το διαδίκτυο ξεσηκώθηκε. Γιατί; Κάποιοι Αφρικανοί πίστευαν ότι ο Σαλάχ δεν ήταν αρκετά «Αφρικανός» για να κερδίσει τον τίτλο.

Ασφαλώς δεν είναι η πρώτη φορά και πιθανότατα ούτε κι η τελευταία που αμφισβητείται η «αφρικανικότητα» της Βόρειας Αφρικής. Τον Ιούλιο του 2015, ο Guardian ανέφερε ότι ο Νιγηριανός Chigozie Obioma ήταν “ο μοναδικός Αφρικανός συγγραφέας στον κατάλογο υποψηφιοτήτων” για το λογοτεχνικό βραβείο Man Booker, παραβλέποντας την παρουσία της γεννημένης στο Μαρόκο συγγραφέως Leila Lalami ανάμεσα στους 13 υποψηφίους.

Αυτό θέτει το ερώτημα: Γιατί οι Αφρικανοί βόρεια της Σαχάρας μερικές φορές δεν θεωρούνται εντελώς “Αφρικανοί”;

Βόρεια και νότια της ερήμου

Ο όρος “Υποσαχάρια Αφρική” αναφέρεται συνήθως στις 46 χώρες που βρίσκονται νότια της Ερήμου Σαχάρας. Οι χώρες βόρεια της Σαχάρας, μαζί με το Σουδάν, περιλαμβάνονται στη γεωγραφική και γεωπολιτική μονάδα που είναι γνωστή ως «περιοχή Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής» ή MENA στα αγγλικά, καθώς τα γλωσσικά, θρησκευτικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά τους έχουν περισσότερα κοινά με τα έθνη της Μέσης Ανατολής παρά με τους γείτονές τους νότια της ερήμου.

Αυτό το χάσμα έχει προκαλέσει ένθερμη συζήτηση μεταξύ Αφρικανών διανοουμένων. Κάποιοι κατηγορούν την αποικιοκρατία ότι έσπειρε τους σπόρους της διχόνοιας, ενώ άλλοι λένε ότι ο διαχωρισμός αυτός υπήρχε πολύ νωρίτερα.

Το όραμα της Αφρικανικής Ένωσης

Η οργάνωση που ενώνει θεωρητικά την ήπειρο είναι η Αφρικανική Ένωση (ΑΕ), η οποία περιλαμβάνει και τα 55 κυρίαρχα κράτη στην αφρικανική ήπειρο, χωρισμένα σε πέντε γεωγραφικές περιοχές: Βόρεια, Νότια, Δυτικά, Ανατολικά και Κεντρικά. Η Βόρεια Αφρική αποτελείται από επτά χώρες: την Αλγερία, την Αίγυπτο, τη Λιβύη, τη Μαυριτανία, το Μαρόκο, τη Λαϊκή Δημοκρατία της Σαχάρας και την Τυνησία.

Η σύλληψη της ιδέας της ΑΕ εντοπίζεται στον Παναφρικανισμό, ένα πνευματικό κίνημα, που επιδίωκε να ενισχύσει την αφρικανική ολοκλήρωση ενάντια στην αποικιοκρατική διείσδυση. Οι κύριοι παράγοντες που σχημάτισαν τον Οργανισμό Αφρικανικής Ενότητας, ο οποίος αργότερα έγινε η ΑΕ, ήταν πέντε αρχηγοί κρατών, τρεις από την υποσαχάρια Αφρική και δύο από τη Βόρεια Αφρική: ο Κουάμε Νκρούμαχ, ο οποίος αργότερα έγινε ο πρώτος πρόεδρος της Γκάνας, ο Σεκού Τουρέ από τη Γουινέα, ο Λεοπόλντ Σενγκόρ της Σενεγάλης, ο Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ της Αιγύπτου και ο Αχμέντ Μπεν Μπέλα της Αλγερίας.

Ως εκ τούτου, οι ηγέτες της Βορείου Αφρικής διαδραμάτισαν εξίσου σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της Αφρικανικής Ένωσης, του σημαντικότερου γεωπολιτικού θεσμού της ηπείρου.

Βόρεια “λευκή” και υποσαχάρια “μαύρη” Αφρική

Ωστόσο, πολλοί Βορειοαφρικανοί αυτοπροσδιορίζονται περισσότερο ως Άραβες ή Αραβο-μουσουλμάνοι απ’ ό,τι ως Αφρικανοί και είναι γεγονός ότι οι “χώρες νότια της Σαχάρας από καιρό θεωρούνται αυθεντικά ‘αφρικανικές’, ενώ οι χώρες του βορρά θεωρούνται Μεσόγειος, Μέση Ανατολή ή ισλαμικές”, υποστηρίζει η Αιγύπτια δημοσιογράφος Shahira Amin. Σε ένα άρθρο με τίτλο “Είναι οι Αιγύπτιοι Αφρικανοί ή Άραβες”, η Amin συνοψίζει τις συνεντεύξεις εκατοντάδων Αιγυπτίων με διαφορετικές ζωές ο καθένας για το πώς αυτοχαρακτηρίζονται:

My question raised a few eyebrows among people on the streets, the majority of whom replied ‘I’m a Muslim Arab, of course’ or “an Arab Muslim.’ They shrugged their shoulders and looked perplexed as they responded for wasn’t it an already-known fact that Egyptians are Arabs and that Egypt has a majority Muslim population? A few of the interviewees said that they ‘were descendants of the Pharoahs’ but surprisingly, none in the sample interviewed thought of themselves as Africans.

Η ερώτησή μου φάνηκε αρκετά καχύποπτη σε ανθρώπους στο δρόμο, οι περισσότεροι από τους οποίους απάντησαν «Είμαι Μουσουλμάνος Άραβας, φυσικά» ή «Άραβας Μουσουλμάνος». Κούνησαν τους ώμους τους και κοίταζαν με αμηχανία, καθώς απαντούσαν, δεν είναι ήδη γνωστό ότι οι Αιγύπτιοι είναι Άραβες και ότι η Αίγυπτος έχει πλειοψηφία μουσουλμανικό πληθυσμό; Μερικοί από τους ερωτηθέντες δήλωσαν ότι ήταν «απόγονοι των Φαραώ», αλλά παραδόξως, κανένας από το δείγμα των ερωτηθέντων δεν θεώρησε τον εαυτό του Αφρικανό.

“Δεν εκπλήσσομαι που ακούω πως ορισμένοι Αφρικανοί (ιδιαίτερα στην υποσαχάρια Αφρική) αμφισβητούν την «αφρικανικότητά» μας, ημών των Βορειοαφρικανών», δήλωσε η Afef Abrougui, μια από τους αρχισυντάκτες του Global Voices για τη Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική:

I come from Tunisia, and most Tunisians would identify as Arabs. There is this joke in Tunisia which says that Tunisians only feel African when our national team is playing in the African Cup of Nations. I don’t remember in school that we learnt that Tunisia was not ‘’African’’ but the country’s Arab- Muslim identity is emphasized, particularly in politics.

To give an example, in its preamble the 2014 Tunisian Constitution refers several times to the country’s Arab and Muslim identities, and only once to Africa. Of course, I understand why Tunisians would mostly identify as Arabs because of the language element. Growing up as a child it’s Syrian, Egyptian and Lebanese series and music that were on our televisions. This, however, is unfortunate because identifying as an Arab does not prevent one from also identifying as an African. Africa is diverse and we should celebrate that, instead of putting a label on what an African is.

Κατάγομαι από την Τυνησία και οι περισσότεροι Τυνήσιοι αυτοπροσδιορίζονται ως Άραβες. Υπάρχει ένα αστείο στην Τυνησία που λέει ότι οι Τυνήσιοι αισθάνονται Αφρικανοί μονάχα όταν η εθνική μας ομάδα παίζει στο Αφρικανικό Κύπελλο των Εθνών. Δεν θυμάμαι στο σχολείο να μάθαμε ότι η Τυνησία δεν είναι «αφρικανική», αλλά η αραβο-μουσουλμανική ταυτότητα της χώρας τονίζεται, ιδιαίτερα στην πολιτική.

Για παράδειγμα, στο προοίμιό του, το Σύνταγμα της Τυνησίας του 2014 αναφέρεται επανειλημμένα στις αραβικές και μουσουλμανικές ταυτότητες της χώρας και μόνο μία φορά στην Αφρική. Φυσικά, καταλαβαίνω γιατί οι Τυνήσιοι αυτοπροσδιορίζονται κυρίως ως Άραβες λόγω του γλωσσικού στοιχείου. Μεγαλώνοντας ως παιδί, θυμάμαι στην τηλεόραση να παίζουν σειρές και μουσική από τη Συρία, την Αίγυπτο και τον Λίβανο. Αυτό, ωστόσο, είναι ατυχές, διότι το να χαρακτηρίζεται κάποιος Άραβας δεν τον εμποδίζει να προσδιορίζεται επίσης κι ως Αφρικανός. Η Αφρική είναι ποικιλόμορφη και πρέπει να το χαιρόμαστε αυτό, αντί να βάζουμε ετικέτες για το τι είναι αφρικανικό και τι όχι.

Για τους Βορειοαφρικανούς, ο ορισμός της «αφρικανικής φύσης» μπορεί επίσης να σχετίζεται με την επιρροή και την εξουσία. Μετά την ανεξαρτησία, χώρες όπως η Αίγυπτος και η Αλγερία αναζήτησαν ένα πρότυπο ισλαμικού έθνους στη Μέση Ανατολή και βόρεια προς την Ευρώπη για οικονομικές εταιρικές σχέσεις.

Η Αιγύπτια συντάκτρια του Global Voices Rawan Gharib προσέγγισε το ζήτημα υπό το πρίσμα των πρόσφατων εντάσεων μεταξύ Αιθιοπίας και Αιγύπτου σχετικά με ένα πρόγραμμα κατασκευής φράγματος από την Αιθιοπία:

… [the] Egypt regime's attitude of looking down towards Ethiopia ruined an amazing opportunity to collaborate and revive the African Union concept of the '60s. I think that the sense of detachment from Africanity among Egyptians comes from the lack of believing in a truth that's no longer factual or tangible. We're Africans, yes. The list-song of African countries the Nile River crosses was one of the first history lessons we learned in elementary school, some of us may even still remember it by heart so well, but over the last three decades the only time we were reminded we were Africans, we were referred to as Africans was during the Africa Cup of Nations.

… Η περιφρόνηση του καθεστώτος της Αιγύπτου προς την Αιθιοπία κατέστρεψε μια καταπληκτική ευκαιρία να συνεργαστεί και να αναβιώσει την ιδέα της Αφρικανικής Ένωσης της δεκαετίας του '60. Νομίζω ότι η αίσθηση της αποσύνδεσης από την αφρικανότητα μεταξύ των Αιγυπτίων προέρχεται από την έλλειψη πίστης σε μια αλήθεια που δεν είναι πλέον πραγματική ή απτή. Είμαστε Αφρικανοί, ναι. Το ποιηματάκι αποστήθισης με τις αφρικανικές χώρες που διασχίζει ο Νείλος ήταν ένα από τα πρώτα μαθήματα ιστορίας που μάθαμε στο δημοτικό. Κάποιοι από εμάς ίσως να το θυμούνται ακόμη απ’ έξω, αλλά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες η μόνη φορά που θυμόμαστε ότι είμαστε Αφρικανοί κι όταν μας αναφέρουν ως Αφρικανούς είναι κατά το Αφρικανικό Κύπελλο των Εθνών.

Όπως έχει γράψει ο Αλγερινός αρθρογράφος Iman Amrani στον Guardian, το χάσμα έχει επίσης σχέση με τη διαιώνιση των ιεραρχικών αξιών από άποψη χρώματος δέρματος, κοινωνικής τάξης και φυλής:

[C]ertainly there is something to be said about North Africans trying to distance themselves from ‘black Africa’.

Σίγουρα υπάρχει κάτι που πρέπει να ειπωθεί για τους Βορειοαφρικανούς που προσπαθούν να αποστασιοποιηθούν από τη «μαύρη Αφρική».

Προκαταλήψεις ριζωμένες στη γλώσσα, τον πολιτισμό, τη θρησκεία

Ο ρατσισμός που εκφράζεται από τους Βορειοαφρικανούς προς τους υποσαχάριους Αφρικανούς, ωστόσο, δεν δικαιολογείται παρομοίως. Η ίδια η ιδέα ότι το “μαύρο” ίσον “αφρικανικό” έχει τις ρίζες της στο ρατσισμό. Για αιώνες, ο όρος “Υποσαχάρια Αφρική” έχει βάλει στο ίδιο τσουβάλι πολιτισμούς και έθνη πολύ πιο ποικίλα και πολύπλοκα από άποψη εθνικότητας, γλώσσας, εμπειρίας και ιστορίας από ό,τι υπονοούν τα στερεότυπα.

Η συντάκτρια του Global Voices Prudence Nyamishana από την Ουγκάντα αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει μερικές από τις προκαταλήψεις της για τη Βόρεια Αφρική σε μια πρόσφατη επίσκεψη στο Κάιρο:

I dressed like a clown in a big dress and jeans underneath. I had a scarf ready to cover myself. I was told that women were supposed to be all covered because it is a Muslim country and all this stuff I had read on the Internet. When I boarded the Emirates flight from Dubai to Cairo, there were many Egyptian women dressed in fancy jeans with beautiful uncovered hair. I wanted to go to the bathroom to change my dress because I had got it all wrong… I understood that my prejudices and fears were all hidden in the disconnection between North Africa and the rest of Africa. The history of Arabs and slave trade, the news we get fed is from western media houses. At first being asked whether I was from Africa was irritating. But then I realised that the Egyptians that were asking me if I was African had never traveled outside their own country. Maybe if it was easy to travel within Africa these barriers would be broken down brick by brick.

Ντύθηκα σαν κλόουν με ένα μακρύ φόρεμα και τζιν από κάτω. Είχα έτοιμη μια μαντιλα να καλυφθώ. Μου είχανε πει ότι οι γυναίκες έπρεπε να είναι καλυμμένες από την κορφή ως τα νύχια, επειδή είναι μουσουλμανική χώρα και όλα τα διάφορα που είχα διαβάσει στο Διαδίκτυο. Όταν επιβιβάστηκα στην πτήση της Emirates από Ντουμπάι για Κάιρο, υπήρχαν πολλές Αιγύπτιες ντυμένες με φανταχτερά τζιν με όμορφα “ασκέπαστα” μαλλιά. Ήθελα να πάω στο μπάνιο να αλλάξω το φόρεμά μου γιατί τα είχα καταλάβει όλα λάθος…Κατάλαβα ότι οι προκαταλήψεις και οι φόβοι μου ήταν όλοι κρυμμένοι στην αποσύνδεση της Βόρειας Αφρικής από την υπόλοιπη Αφρική. Η ιστορία των Αράβων και το δουλεμπόριο, οι ειδήσεις που μας ταΐζουν κι έχουμε κουραστεί να τις ακούμε είναι από ΜΜΕ της Δύσης. Αρχικά, όταν με ρωτούσαν αν ήμουν από την Αφρική, ήταν ενοχλητικό. Αλλά τότε συνειδητοποίησα ότι οι Αιγύπτιοι που με ρωτούσαν αν ήμουν Αφρικανή δεν είχαν ποτέ ταξιδέψει έξω από τη χώρα τους. Ίσως αν ήταν εύκολο να ταξιδέψεις εντός Αφρικής, αυτά τα εμπόδια θα είχαν καταρρεύσει τούβλο-τούβλο.

Ο Joey Ayoub, αρχισυντάκτης του Global Voices για τη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική από το Λίβανο, σημειώνει ότι, αντίθετα με τον Παναραβισμό, ο Παναφρικανισμός δεν έγινε ιδανικό με θεσμική υποστήριξη:

The divide between ‘black’ Sub-Saharan Africans and ‘Arab’ North Africa seems to me to be the result of Pan-Africanism occupying a different historical route than Pan-Arabism. Pan-Arabism ‘won’ in the sense that its narrative had more significant structural backing (Arab League). I also think it ‘won’ because the Palestinian cause coincided with the period of ‘anti-imperialism’.

Το χάσμα μεταξύ των «μαύρων» υποσαχάριων Αφρικανών και της «αραβικής» Βόρειας Αφρικής μου φαίνεται ότι είναι το αποτέλεσμα του Παναφρικανισμού, ο οποίος απολαμβάνει μια διαφορετική ιστορική διαδρομή από τον Παναραβισμό. Ο παναραβισμός «κέρδισε» με την έννοια ότι η αφήγησή του είχε σημαντικότερη δομική υποστήριξη (Αραβικός Σύνδεσμος). Πιστεύω επίσης ότι «κέρδισε», επειδή το Παλαιστινιακό συμπίπτει με την περίοδο του «αντιιμπεριαλισμού».

Ο Nwachukwu Egbunike, συντάκτης του Global Voices από τη Νιγηρία, θυμάται ότι δεν διδάχθηκε για τον Παναφρικανισμό στο σχολείο:

Nigeria's fractured past, having fought a civil war, explains why history was kept out of high school curriculum. . . . Nonetheless, I grew up in a Nigeria when almost all our musicians sang about the horrors of Apartheid rule in South Africa. Thus, the deep-seated belief in Africa solidarity was a mark of my childhood…. Nonetheless, I am not oblivious to the equally prevalent dichotomy between black Sub Saharan Africa and Arab Northern Africa. I think the reason behind these labels is obvious, stereotypes need to be reinforced. I have come to realize that ethnic or racial bias are integral aspects of our deeply flawed humanity. People hide behind categories and labels because to do otherwise means a radical transformation; an encounter with that ‘other’ in truth and love.

Το παρελθόν της Νιγηρίας, γεμάτο ρωγμές, αφού πέρασε έναν εμφύλιο πόλεμο, εξηγεί γιατί η ιστορία διατηρήθηκε εκτός του σχολικού προγράμματος…Παρ’ όλα αυτά, μεγάλωσα σε μια Νιγηρία, όπου σχεδόν όλοι οι μουσικοί μας τραγουδούσαν για τη φρίκη του απαρτχάιντ στη Νότια Αφρική. Έτσι, η βαθιά πίστη στην αλληλεγγύη της Αφρικής σημάδεψε την παιδική μου ηλικία…Παρ’ όλα αυτά, δεν παραγνωρίζω την εξίσου διαδεδομένη διχοτόμηση μεταξύ της μαύρης υποσαχάριας Αφρικής και της αραβικής Βόρειας Αφρικής. Νομίζω ότι ο λόγος πίσω από αυτές τις ετικέτες είναι προφανής, τα στερεότυπα πρέπει να ενισχύονται. Έχω συνειδητοποιήσει ότι η εθνοτική ή φυλετική προκατάληψη είναι αναπόσπαστες πτυχές της βαθιά προβληματικής μας ανθρωπιάς. Οι άνθρωποι κρύβονται πίσω από κατηγορίες και ετικέτες, διότι διαφορετικά σημαίνει ριζική μεταμόρφωση, μια συνάντηση με αυτό το «άλλο» εν μέσω αλήθειας και αγάπης.

“Είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε σήμερα την Αλγερία, τη χώρα για την οποία είπε ο Νέλσον Μαντέλα: “Η Αλγερία με έκανε άνθρωπο””, δήλωσε ο συντάκτης του Global Voices Abdoulaye Bah, Ιταλός πολίτης γεννημένος στη Γουινέα, με σταδιοδρομία παλαιότερα στον ΟΗΕ:

Algeria played a big role in liberating former colonies in Africa. That is why it is difficult to see today that this government issues racial laws stigmatizing and limiting the freedoms of blacks on its soil.

In Morocco and Tunisia also the Sub-Saharan suffers. Yet these two countries also played a great role in the creation of the Organization of African Unity. In addition, these two countries are becoming members of the African regional economic groupings, south of Sahara. Gamal Abdel Nasser's Egypt has also been very active in terms of African unity.

On the other hand, the citizens of some sub-Saharan countries did not need an entry visa [for some of these countries] when I was there the last time. In addition, all these countries have trained thousands of sub-Saharan academics. In my opinion, despite all that the Sub-Saharans endure in these countries, it is difficult to question their Africanity.

Η Αλγερία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην απελευθέρωση των πρώην αποικιών στην Αφρική. Γι’ αυτό, είναι δύσκολο να συνειδητοποιήσουμε σήμερα ότι αυτή η κυβέρνηση εκδίδει φυλετικούς νόμους στιγματίζοντας και περιορίζοντας τις ελευθερίες των μαύρων στο έδαφός της.

Και στο Μαρόκο και στην Τυνησία υποφέρουν οι Υποσαχάριοι. Ωστόσο, αυτές οι δύο χώρες διαδραμάτισαν επίσης σημαντικό ρόλο στη δημιουργία του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας. Επιπλέον, αυτές οι δύο χώρες γίνονται μέλη των περιφερειακών οικονομικών ομάδων της Αφρικής, νότια της Σαχάρας. Η Αίγυπτος του Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ ήταν επίσης πολύ δραστήρια όσον αφορά την αφρικανική ενότητα.

Από την άλλη πλευρά, οι πολίτες κάποιων υποσαχάριων χωρών δεν χρειάζονταν βίζα [για ορισμένες από αυτές τις χώρες], όταν βρέθηκα εκεί τελευταία φορά. Επιπλέον, όλες αυτές οι χώρες έχουν εκπαιδεύσει χιλιάδες ακαδημαϊκούς της Υποσαχάριας Αφρικής. Κατά τη γνώμη μου, παρά το γεγονός του τι υπομένουν οι Υποσαχάριοι σε αυτές τις χώρες, είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί η αφρικανικότητα τους.

Ο πολιτικός αναλυτής Imad Mesdoua, ένας Αλγερινός που μεγάλωσε στη Νιγηρία, ισχυρίζεται ότι η διχοτόμηση μεταξύ μιας αραβικής βόρειας Αφρικής και μιας υποτιθέμενης μαύρης υποσαχάριας Αφρικής είναι ψευδής. Οι Αφρικανοί, λέει ο Mesdoua, δεν ορίζονται από τη γλώσσα, τα σύνορα ή τη γεωγραφία αλλά από μια “κοινή ιστορία, δεσμευτικές αξίες και ένα κοινό πεπρωμένο”.

Ίσως, σύμφωνα με το πνεύμα των παναφρικανικών αξιών και οραμάτων, η Αφρικανική Ένωση θα πρέπει να επικεντρωθεί στην αποδόμηση αυτού του χάσματος μεταξύ της βόρειας και της υποσαχάριας Αφρικής και σε αυτό το κοινό πεπρωμένο.

Ξεκινήστε τη συζήτηση

Συντάκτες, παρακαλώ σύνδεση »

Οδηγίες

  • Όλα τα σχόλια ελέγχονται. Μην καταχωρείτε το σχόλιο σας πάνω από μία φορά γιατί θα θεωρηθεί spam.
  • Παρακαλούμε, δείξτε σεβασμό στους άλλους. Σχόλια τα οποία περιέχουν ρητορική μίσους, προσβολές ή προσωπικές επιθέσεις δεν θα καταχωρούνται.