Στις αρχές του 2022, η Olga Skabeyeva, παρουσιάστρια υπέρ του Κρεμλίνου στο ρωσικό κρατικό τηλεοπτικό κανάλι, προσπάθησε να εξηγήσει το δημοφιλές ουκρανικό τρολάρισμα που ζητούσε από τους Ρωσόφωνους από τη Ρωσία να πουν τη λέξη «palianytsia», που σημαίνει «ένα καρβέλι ψωμί» στα ουκρανικά, μια λέξη που οι ρωσόφωνοι δυσκολεύονται να προφέρουν. Η ίδια η Skabeyeva απέτυχε στη δοκιμασία, με λάθη όχι μόνο στην προφορά, αλλά και στη μετάφραση, προκαλώντας ένα κύμα memes. Στιγμιότυπο οθόνης από το YouTube .

Ως παιδί, άκουγα ιστορίες από ηλικιωμένες, μάρτυρες της ναζιστικής κατοχής της Σοβιετικής Ένωσης. Μου έλεγαν ότι, για δεκαετίες μετά, δεν άντεχαν να ακούνε τη γερμανική γλώσσα, αλλά δεν τις πίστεψα ποτέ. Μετά από μερικές δεκαετίες, όμως, εγώ η ίδια δεν άντεχα να ακούω ρωσικά, τη μητρική μου γλώσσα. 

Πλέον ακούγεται πιο ξένη από οποιαδήποτε γλώσσα έχω συναντήσει ποτέ, παρόλο που την μιλώ ακόμα μερικές φορές. Δεν υπάρχουν αντικειμενικά εμπόδια για να χρησιμοποιήσω τα ρωσικά, απλά δεν θέλω να τα χρησιμοποιώ πια. Επίσης, δεν σκέφτομαι πλέον στα ρωσικά.

Σήμερα, τα ρωσικά μου προορίζονται αποκλειστικά για τους εξηντάχρονους γονείς μου, οι οποίοι είναι ήδη αρκετά πιεσμένοι λόγω του πολέμου και μετά βίας καταλαβαίνουν αυτές τις πολιτικές και ψυχολογικές αποχρώσεις γύρω από τη ρωσική γλώσσα στην Ουκρανία σήμερα. Μιλούσαν αυτή τη γλώσσα όλη τους τη ζωή. Για τους υπόλοιπους, μεταξύ όσων μιλούν ρωσικά και γνωρίζουν ότι κάποιος από την Ουκρανία μιλάει και ρωσικά, το σωστό είναι να ρωτήσεις πρώτα αν είναι αποδεκτό να αλλάξεις γλώσσα και να μιλήσεις ρωσικά. Εκτιμώ ιδιαίτερα Ρώσους συναδέλφους μου, που είτε με ρωτούν είτε απλώς συνεχίζουν να μου απευθύνονται στα αγγλικά σαν να μην μοιραζόμαστε καμία άλλη κοινή γλώσσα. Και κάποιοι από αυτούς μαθαίνουν  τώρα ουκρανικά.

Σε αναζήτηση κοινότητας

Η ιστορία μου δεν είναι καν μοναδική. Στην Ουκρανία, ο συντριπτικός αριθμός των ρωσόφωνων — η πλειοψηφία είμαστε δίγλωσσοι — μεταπήδησαν στα ουκρανικά μετά την πλήρη ρωσική εισβολή του 2022. Η γλώσσα έγινε ο κύριος δείκτης ενός συμμάχου. 

Δεν αλλάζουμε γλώσσα μόνο δημόσια. Τώρα, επικοινωνούμε στα ουκρανικά μέσω μηνυμάτων, σε ιδιωτικές τηλεφωνικές συνομιλίες και στο σπίτι με την οικογένεια και τους επισκέπτες. Αυτό δημιουργεί ένα αίσθημα ασφάλειας στο εξαιρετικά ανασφαλές περιβάλλον των πόλεων μας, οι οποίες βομβαρδίζονται συνεχώς από ανθρώπους, που βλέπουν το κράτος μας ως ιστορική παρεξήγηση και τη γλώσσα και τον πολιτισμό του ως παραμορφωμένες επαρχιακές εκδοχές της ρωσικής γλώσσας και πολιτισμού. Η χρήση της ουκρανικής γλώσσας σηματοδοτεί πλέον αμοιβαία κατανόηση. Πολλοί από εμάς προσπαθήσαμε να αξιοποιήσουμε τα ρωσικά μας για να διαπραγματευτούμε με υποστηρικτές του πολέμου στη Ρωσία τους πρώτους μήνες του 2022, αλλά, καθώς οι προσπάθειές μας να επηρεάσουμε τη θέση τους απέτυχαν, η χρήση των ρωσικών πλέον προκαλεί μόνο τραύμα. Δεν το κάνουμε πια αυτό και η ρωσική γλώσσα έχει χάσει κάθε νόημα στην Ουκρανία εκτός του διαδικτυακού τρολαρίσματος. 

Αυτή η πρόσφατα ανακαλυφθείσα αίσθηση ενότητας μεταξύ εκατομμυρίων ομιλητών της Ουκρανίας δημιούργησε μια ροή memes και ανεκδότων, όπως το παρακάτω από τις αρχές του 2022, σχετικά με την είσοδο των ρωσικών στρατευμάτων στη ζώνη αποκλεισμού του Τσερνόμπιλ. Μια ηλικιωμένη από λίγους εναπομείναντες ντόπιους είδε στρατιώτες να σκάβουν χαρακώματα στην περιοχή ενός δάσους μολυσμένου με επικίνδυνα χημικά. «Παιδιά, τι κάνετε;! Αυτό είναι το Κόκκινο Δάσος!», τους φώναξε στα ουκρανικά, πιστεύοντας ότι ήταν Ουκρανοί στρατιώτες. “Τι; Τι λες;”, ρώτησε ένας στρατιώτης στα ρωσικά με αναγνωρίσιμη μη ουκρανική προφορά. Συνειδητοποιώντας ότι μιλούσε με τους εισβολείς, η γυναίκα απάντησε στα ρωσικά: «Λέω: “Σκάψτε, παιδιά, σκάψτε!”».

Δηλαδή, ακόμη και όσοι δεν μιλούν ουκρανικά στην Ουκρανία, μιλούν ρωσικά με ουκρανική προφορά. Είναι ιδιαίτερα αναγνωρίσιμο από το ουκρανικό μαλακό “g”, που αποδίδεται συνήθως ως “γ” ή “χ”. Στο Ντόνετσκ, την πόλη της ανατολικής Ουκρανίας όπου γεννήθηκα και μεγάλωσα, χρησιμοποιούσαμε επίσης μερικές ουκρανικές λέξεις αντί για ρωσικά, όπως buryak για παντζάρια αντί για το ρωσικό svekla, ίσως επειδή είναι το βασικό συστατικό του μπορς, της παραδοσιακής ουκρανικής σούπας. Ωστόσο, σε αυτήν την περιοχή, δεν βάζουμε σχεδόν καθόλου ή καθόλου παντζάρια στο μπορς. Με μια λέξη, όλα ήταν περίπλοκα εκεί. 

Η πόλη μου ήταν συντριπτικά ρωσόφωνη. Σε όλη μου την παιδική ηλικία, ήξερα μόνο ένα άτομο που μιλούσε ουκρανικά: τη μητέρα του συμμαθητή μου, που καταγόταν από άλλη περιοχή. Μου φαινόταν ξένη. Στη δεκαετία του '90, μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, βλέπαμε ακόμα ρωσική τηλεόραση. Είχε πολύ πιο πλούσιο περιεχόμενο και μετέδιδε συναρπαστικές τηλεοπτικές εκπομπές και νέες ταινίες, ενώ η ουκρανική κινηματογραφική βιομηχανία ήταν ερείπια. Στη δεκαετία του '00, το ίδιο περιεχόμενο έγινε σταδιακά όργανο της νέας εθνικιστικής και σοβινιστικής κρατικής προπαγάνδας της Ρωσίας.

Μέχρι πρόσφατα, σχεδόν όλα τα ουκρανικά, ειδικά στην τηλεόραση, συνέχιζαν να φαίνονται περιθωριακά και δεύτερης κατηγορίας. Ένα νέο προϊόν πολυμέσων είχε δυνατότητες, μόνο όταν κυκλοφορούσε στα ρωσικά, ώστε να μπορεί να προσεγγίσει ένα ευρύτερο κοινό Ρωσόφωνων σε ολόκληρο το πρώην κομουνιστικό μπλοκ. Αυτή παρέμεινε η τάση ακόμη και μετά το 2014, όταν η Ρωσία επιτέθηκε στην Ουκρανία στα νότια και ανατολικά. 

Γλώσσα άστεγη

Υπάρχει μια μακρά και περίπλοκη ιστορία για το πώς καταλήξαμε έτσι. Οι άνθρωποι στα εδάφη της σημερινής Ουκρανίας δεν ήταν ποτέ έξω από τις ευρωπαϊκές πολιτικές και πολιτιστικές διαδικασίες. Τα θεμέλια της ουκρανικής λογοτεχνικής παράδοσης προέκυψαν στα τέλη του 18ου έως τις αρχές του 19ου αιώνα, την ίδια περίοδο που γράφτηκε και δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά ρωσική λογοτεχνία στη Ρωσία. Ο μεγαλύτερος Ουκρανός ποιητής, ο Ταράς Σεβτσένκο, ήταν σύγχρονος του Αλεξάντερ Πούσκιν, του Άνταμ Μιτσκιέβιτς, του Γιόχαν Γκαίτε και του Λόρδου Βύρωνα, με τη μεγαλύτερη και πολύ χαρακτηριστική διαφορά ότι αυτοί ήταν ευγενείς και ο Σεβτσένκο ήταν σκλάβος ευγενών. 

Από το 1240 έως το 1991, ο (πρωτο) ουκρανικός πολιτισμός δεν ανήκε σε κανένα κράτος. Μέχρι το 1945, υπήρχε σε μια περιοχή χωρισμένη από πολλές αυτοκρατορίες και δημοκρατίες. Ως εκ θαύματος, για όλους αυτούς τους αιώνες, αυτά τα διαφορετικά μέρη διατηρούσαν έναν διάλογο μεταξύ τους. Το κύμα καταστολής κατά της ουκρανικής γλώσσας στη ρωσική αυτοκρατορία οδήγησε στη μετεγκατάσταση των τυπογραφικών δραστηριοτήτων στην επικράτεια των Αψβούργων. Οι προσπάθειες αναγκαστικής αφομοίωσης υπό την Πολωνία τη δεκαετία του '20-'30 έκαναν τους ντόπιους Ουκρανούς διανοούμενους από τη Δύση να ενταχθούν στη μεταεπαναστατική πολιτιστική κίνηση στην πρώιμη Ουκρανική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία. Δεν τελείωσε καλά, ωστόσο, με την πλειονότητα όσων αποκαλούνταν αργότερα Εκτελεσμένη Αναγέννηση είτε να αυτοκτονούν είτε να εκτελούνται, πράγματι, υπό το κατασταλτικό καθεστώς του Στάλιν στις αρχές της δεκαετίας του '30. 

Ο ποταμός Ζμπρουτς χωρίζει τις περιοχές Τερνόπιλ και Χμελνίτσκι στην Ουκρανία, αλλά, από τα τέλη του 18ου αιώνα έως το 1939, ήταν ένα κρατικό σύνορο μεταξύ των Αψβούργων και της Ρωσικής αυτοκρατορίας και αργότερα μεταξύ της Πολωνικής Δημοκρατίας και της Σοβιετικής Ένωσης. Κοιτάζοντας τον χάρτη, είναι φανερό πόσο δραματική ήταν η διαίρεση: υπάρχουν ακόμη πόλεις και χωριά με το ίδιο όνομα και στις δύο όχθες του ποταμού. Αυτή η εικόνα μιας πόλης που ονομάζεται Χουσιάτιν στην περιοχή Τερνόπιλ δημιουργήθηκε από την πλευρά ενός χωριού που ονομάζεται Χουσιάτιν στην περιοχή Χμελνίτσκι. Φωτογραφία της Yulia Abibok. Δίκαιη χρήση.

Κατά τα υπόλοιπα σοβιετικά χρόνια, όλα τα ουκρανικά χαρακτηρίστηκαν ως τοπική λαϊκή κουλτούρα. Ο χαρακτηρισμός της υψηλής κουλτούρας φυλασσόταν σχεδόν αποκλειστικά για ο,τιδήποτε γραπτό στα ρωσικά. 

Στη σοβιετική εποχή, κάποιος μπορούσε να λάβει άδεια να μην παρακολουθήσει μαθήματα ουκρανικής γλώσσας σε σχολεία, όπου τα παιδιά διδάσκονταν κυρίως στα ρωσικά. Στην περιοχή μου στα ανατολικά της Ουκρανίας, η συντριπτική πλειοψηφία των σχολείων συνέχισε να διδάσκει στα ρωσικά ακόμη και τη δεκαετία του '00. Μερικοί άνθρωποι στην Ουκρανία εξακολουθούν να πιστεύουν ότι η ουκρανική γλώσσα δεν έχει αναπτυχθεί αρκετά για να γραφτούν σε αυτή πολιτιστικά αριστουργήματα ή, για παράδειγμα, επιστημονικά κείμενα. Μα η αλήθεια είναι αντίστροφη: οι άνθρωποι, που ισχυρίζονται ότι δεν γνωρίζουν τη γλώσσα, ως εκ τούτου, δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν όλες τις δυνατότητές της. 

Το 2014 και αργότερα, πολλοί άνθρωποι από την περιοχή μου, που ξέρουν πολύ καλά ουκρανικά, μεταξύ των οποίων και εγώ, συνέχισαν να μιλούν ρωσικά λόγω διαμαρτυρίας, δεχόμενοι συνεχείς επιθέσεις και στιγματισμό στο δικό μας κράτος, απλά επειδή ανήκαν σε αυτήν την «αποσχιστική» και «φιλορωσική» περιοχή, που μιλά «λάθος» γλώσσα. Το 2022, όλα αυτά τα συναισθήματα έχασαν την σχετικότητά τους. Εισβάλλοντας σε ολόκληρη τη χώρα, ο Βλαντιμίρ Πούτιν, ο Ρώσος πρόεδρος, μας έβαλε όλους στην ίδια θέση και δεν μας άφησε άλλη επιλογή. Έτσι, κατάφερε να πετύχει ό,τι απέτυχαν όλες οι προηγούμενες γενιές Ουκρανών πατριωτών: να εξουκρανοποιήσει την Ουκρανία μέσα σε αρκετές ημέρες ή εβδομάδες. Η ουκρανική γλώσσα, κάποτε η επαρχιακή «γλώσσα ενός χωριού», έγινε η κύρια γλώσσα των νέων, μορφωμένων, δημιουργικών, κοινωνικά και πολιτικά ενεργών και σχετικά ευκατάστατων. Και όσοι μιλούν ρωσικά γενικά είναι μεγαλύτεροι, λιγότερο μορφωμένοι, φτωχότεροι και πλέον περιθωριοποιημένοι. 

Το 2022, σχεδόν όλοι στην Ουκρανία φρόντισαν ώστε η ουκρανική γλώσσα να είναι πλούσια, ευέλικτη και ελκυστική. Η από καιρό καταπιεσμένη γλώσσα βρήκε τελικά το σπίτι της στη χώρα καταγωγής της.