Στιγμιότυπο από τον ιστότοπο Observatório de Censura à Arte , που χρησιμοποιείται με άδεια

Αυτό το άρθρο της Isabelle Rieger δημοσιεύεται στο Global Voices στο πλαίσιο συμφωνίας συνεργασίας με τη Nonada Journalism, δημιουργό του Observatório de Censura à Arte (Παρατηρητήριο λογοκρισίας τέχνης). 

Η τέχνη μπορεί να προκαλέσει παραξενιά, θυμό, λύπη ή χαρά. Όλα εξαρτώνται από το ποιο άτομο την βλέπει. Ωστόσο, αν και η πρόκληση συναισθήματος στον θεατή είναι χαρακτηριστικό της καλλιτεχνικής προσπάθειας, τα θέματα ορισμένων εκθέσεων και έργων ίσως οδηγήσουν σε λογοκρισία και μποϊκοτάζ. Η Βραζιλία είναι απόδειξη αυτού.

Για να χαρτογραφήσει αυτές τις δραστηριότητες, το 2019, η Nonada Jornalismo, συνεργάτης μέσων ενημέρωσης του Global Voices, δημιούργησε μια πλατφόρμα, που καταγράφει επιθέσεις στην καλλιτεχνική ελευθερία της χώρας, το Observatório de Censura à Arte (Παρατηρητήριο λογοκρισίας τέχνης). Έκτοτε έχουν καταγραφεί 101 κρούσματα.

Για την ανάλυση των καταγγελιών που έλαβε, το παρατηρητήριο ακολουθεί μια μεθοδολογία, που αναπτύχθηκε από την έρευνα της κοινωνιολόγου Maria Cristina Castilho Costa, συντονίστριας του Παρατηρητηρίου Επικοινωνίας, Ελευθερίας Έκφρασης και Λογοκρισίας του Πανεπιστημίου του Σάο Πάολο (USP).

Η ιδέα προέκυψε με ένα μποϊκοτάζ στο κλείσιμο της έκθεσης Queermuseu: cartografias da Diferença na Arte Brasileira (Queermuseum: χαρτογράφηση του διαφορετικού στη βραζιλιάνικη τέχνη) τον Αύγουστο του 2017, στο Πόρτο Αλέγκρε της πολιτείας Ρίο Γκράντε ντο Σουλ. Συντηρητικές ομάδες, όπως το MBL (Κίνημα Ελεύθερης Βραζιλίας), δημιούργησαν μια σταυροφορία διαμαρτυριών κατά της έκθεσης στα κοινωνικά δίκτυα κατηγορώντας τα έργα ως απολογητές ζωοφιλίας και παιδοφιλίας, για βλασφημία κατά θρησκευτικών συμβόλων, όπως ανέφερε η εφημερίδα El País εκείνο το διάστημα.

Η έκθεση είχε περίπου 270 έργα και περιλάμβανε αρκετούς Βραζιλιάνους καλλιτέχνες, όπως η Lygia Clark, ο Cândido Portinari και η Adriana Varejão, που ασχολήθηκαν με τη σεξουαλική ποικιλομορφία, τα ΛΟΑΤΚ+ και ζητήματα φύλου. Ο επιμελητής, Gaudêncio Fidelis, δέχθηκε ακόμη και θανατικές απειλές.

Λόγω του κοινωνικού αντίκτυπου που δημιουργείται, η ομάδα του παρατηρητηρίου εξετάζει την υπόθεση στο πλαίσιο των επιθέσεων κατά της καλλιτεχνικής ελευθερίας στη χώρα.

Η Thais Seganfredo, συντάκτρια στο Nonada και συνδημιουργός της πλατφόρμας, υποστηρίζει ότι η λογοκρισία, όταν προέρχεται από μια εταιρεία, όπως στην περίπτωση της τράπεζας που είναι υπεύθυνη για τον χώρο, όπου πραγματοποιήθηκε η έκθεση, εμποδίζει τους ανθρώπους να έχουν πρόσβαση στα έργα τέχνης ή καλλιτεχνικές εφευρέσεις. Επομένως, είναι δημόσιου ενδιαφέροντος.

«Η εξουσία, σε περιπτώσεις λογοκρισίας, χρησιμοποιείται για να περιορίσει την καλλιτεχνική ελευθερία των πολιτιστικών εργαζομένων», λέει η Seganfredo.

Υποθέσεις στη Βραζιλία

Μία από τις περιπτώσεις που χαρτογραφήθηκε από το παρατηρητήριο είναι αυτή της εκδήλωσης m.a.n.i.f.e.s.t.a. της Cia de Dança Palácio das Artes (Εταιρεία Χορού του Παλατιού των Τεχνών), που συνδέεται με το Ίδρυμα Clóvis Salgado, κρατικό όργανο της Μίνας Γεράις, που ακυρώθηκε με εντολή του κυβέρνηση της Πολιτείας. Η παράσταση άνοιξε τον Νοέμβριο του 2022 και θα έπρεπε να είχε ξανανοίξει στις 15 Μαρτίου 2023, αλλά το έργο έκλεισε. Ο διευθυντής της εταιρείας, Cristiano Reis, απολύθηκε.

Το έργο είναι μια συλλογική δημιουργία των χορευτών και εμπνεύστηκε από το «Μανιφέστο Pau-Brasil» του συγγραφέα Oswald de Andrade (1890–1954). Σε συνέντευξή της στην εφημερίδα O Tempo , η χορεύτρια Marise Dinis επέκρινε την απόφαση και είπε ότι είχε ήδη υπογεγραμμένο συμβόλαιο για την παράσταση του 2023.

«Μου μένει μια ερώτηση: γιατί ακυρώθηκε κάτι που προκάλεσε τόσο μεγάλο ενδιαφέρον, που είχε τόσο απίστευτο αντίκτυπο; Για μένα, είναι προσβολή για τη χορευτική ομάδα , η οποία πάλεψε και παλεύει σκληρά για να επιβιώσει και να διατηρήσει τον εαυτό της», είπε στην εφημερίδα.

Το Ίδρυμα Clóvis Salgado δήλωσε ότι «με τη διαθεσιμότητα νέων δημοσιονομικών και οικονομικών πόρων, [η παράσταση] μπορεί να αναβιώσει». Ο Romeu Zema, κυβερνήτης της Μίνας Γεράις, είναι υποστηρικτής του πρώην προέδρου ΖαΐρΜπολσονάρου.

Η Denise Dora, δικηγόρος που ειδικεύεται σε υποθέσεις λογοκρισίας τέχνης, εξηγεί ότι, μετά το 2016, «παρατηρείται μια οργάνωση του συντηρητικού τομέα στη βραζιλιάνικη κοινωνία».

«Τα μεγάλα κινήματα λογοκρισίας των εκθέσεων συζητήθηκαν πριν από τις εκλογές του 2018. Το επεισόδιο Queermuseu στο Rio Grande do Sul, επίσης η δίωξη του Ευαγγελίου κατά την Ιησού Χριστό, Βασίλισσα του Ουρανού [με πρωταγωνίστρια μια τρανς ηθοποιό], όλα συνέβησαν το 2017 και το 2018», θυμάται.

Μια έρευνα από το παρατηρητήριο δείχνει ότι τουλάχιστον 14 καλλιτεχνικά έργα που απεικόνιζαν τη Marielle Franco, μια δημοτική σύμβουλο του Ρίο ντε Τζανέιρο που δολοφονήθηκε το 2018, βανδαλίστηκαν ή έκλεισαν από το 2018 έως τις αρχές του 2023. Οι περιπτώσεις συνέβησαν στις πολιτείες Σάο Πάολο, Παρανά, Ρίο ντε Τζανέιρο, Μίνας Γεράις, Σεαρά και Ρίο Γκράντε ντο Νόρτε. Στα περισσότερα, το πρόσωπο της Marielle ήταν γρατσουνισμένο ή παραμορφωμένο και οι λογοκριτικοί πράκτορες ήταν ανώνυμοι. Υπήρχαν επίσης φράσεις, που αναπαρήγαγαν μίσος, μισογυνισμό, λεσβοφοβικό και ρατσιστικό λόγο, καθώς και φαλλικά αντικείμενα.

Πολιτιστικό έργο

Ακόμη και με πιο προοδευτικές κυβερνήσεις, η λογοκρισία μπορεί να συνεχιστεί, επισημαίνει η Dora. «Η ποινικοποίηση των καλλιτεχνών του δρόμου, που κάνουν γκράφιτι, παράγουν φανκ μουσική, συμμετέχουν και παράγουν γύρους ποίησης, ειδικά καλλιτεχνών που ζουν στα περίχωρα των πόλεων, συνδυάζεται με φυλετικές διακρίσεις, διακρίσεις κατά της φτώχειας, που πάντα υπήρχε. δεν έπαψε ποτέ να υπάρχει».

Η καποέιρα, για παράδειγμα, ένα μείγμα χορού, μουσικής και πολεμικής τέχνης, είναι μια πολιτιστική έκφραση τυπική των σκλαβωμένων στη Βραζιλία, που ποινικοποιήθηκε μέχρι το 1937. Εάν ένα άτομο βρισκόταν να ασκεί καποέιρα, θα μπορούσε να είχε καταλήξει στη φυλακή για έως και έξι μήνες . Εξακολουθεί να υφίσταται διακρίσεις. Πρόσφατα, το Nonada παρουσίασε περιπτώσεις λογοκρισίας και πολιτιστικής οικειοποίησης πρακτικών από ευαγγελικές ομάδες, κάτι που έχει ανησυχήσει τους capoeiristas σε διάφορες πόλεις της χώρας.

Αν και οι θετικές ενέργειες εμφανίζονται δειλά σε δημόσιες ανακοινώσεις και νόμους κινήτρων, όσοι δεν ανήκουν στους κυρίαρχους κύκλους συνεχίζουν να αποκλείονται. Η γραφειοκρατία και οι γλωσσικές δυσκολίες είναι μερικά από τα κύρια παράπονα.

Εκτός από τη λογοκρισία, οι πολιτιστικοί εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν και εργασιακή ανασφάλεια στον κλάδο. Σύμφωνα με στοιχεία του Πολιτιστικού Παρατηρητηρίου Itaú, 2,7 εκατομμύρια άνθρωποι που εργάζονται στον πολιτιστικό τομέα στη Βραζιλία είναι άτυποι, δηλαδή δεν έχουν επίσημη σύμβαση ή εγγυημένα εργασιακά δικαιώματα.

Αν και η δημιουργική οικονομία αποτελεί το 3,11% του ΑΕΠ της Βραζιλίας , που είναι μεγαλύτερο από τον τομέα της αυτοκινητοβιομηχανίας, δεν μεταφράζεται σε καλύτερες συνθήκες διαβίωσης. Οι χαμηλοί μισθοί, η οικονομική ανασφάλεια και η εξάρτηση από διαγωνισμούς και χρηματοδότηση είναι παράγοντες, που προκαλούν αβεβαιότητα σχετικά με το μέλλον των Βραζιλιάνων καλλιτεχνών. Ο αποκλεισμός της καλλιτεχνικής πρακτικής αποτελεί επίσης εμπόδιο στις δυνατότητες αξιοπρεπούς δουλειάς.

Εκτός από το κράτος, ως λογοκριτές λειτουργούν και ιδιωτικές εταιρείες. «Όταν σταματούν να χορηγούν, σταματούν να χρηματοδοτούν. ενεργούν επίσης υπέρ της λογοκρισίας. Αυτή ήταν η περίπτωση της Santander Bank, η οποία απέσυρε μια έκθεση μετά από μια δημόσια διαδήλωση ενάντια σε ένα έργο που θεωρήθηκε ότι προσβάλλει την ηθική και τα καλά έθιμα», λέει η Dora.

Η προαναφερθείσα περίπτωση συνέβη με το Queermuseu. Το χρηματοπιστωτικό ίδρυμα συμφώνησε με τις διαμαρτυρίες για τα έργα, ακόμη και μετά την έγκριση και τα εγκαίνια της έκθεσης. Η τράπεζα ισχυρίστηκε ότι τα έργα που εκτέθηκαν δεν τηρούσαν τα σύμβολα και τις πεποιθήσεις της και δεν ήταν σύμφωνα με την κοσμοθεωρία του οργανισμού.

Μια άλλη περίπτωση που περιλαμβάνει ιδιωτική εταιρεία ήταν η ακύρωση της παράστασης του τραγουδιστή Bruno Camurati τον Ιούνιο του 2022. Η εμφάνισή του στο φεστιβάλ μουσικής Halleluya gospel ακυρώθηκε χωρίς εξηγήσεις λίγες μέρες αφότου ο τραγουδιστής δήλωσε ότι είναι ομοφυλόφιλος στα μέσα κοινωνικής δικτύωσής του. Η Shalom Events, η υπεύθυνη εταιρεία για το φεστιβάλ, δεν έδωσε καμία εξήγηση.

Το παρατηρητήριο χρηματοδοτείται και είναι ενσωματωμένο με το έργο του ιστότοπου της Nonada, εξηγεί η Seganfredo. «Νομίζω ότι η πρωτοβουλία παρακολούθησης περιπτώσεων λογοκρισίας ως παρατηρητήριο είναι κάπως δύσκολη, επειδή δημόσιοι και ιδιωτικοί πράκτορες παρεμβαίνουν στη λογοκρισία της τέχνης στη Βραζιλία. Και αυτό είναι ένα πολύ περίπλοκο δίκτυο που πρέπει να αντιμετωπίσεις», επισημαίνει.

«Νομίζω ότι πρέπει να είμαστε πολύ προσεκτικοί και σε εγρήγορση, και να κινητοποιήσουμε δυνάμεις για να εγγυηθούμε τα δικαιώματα των καλλιτεχνών, ανεξάρτητα από το ποιος είναι στην κυβέρνηση», λέει η Dora.