Η Gladis Kaercher σε μία ομιλία στην εκδήλωση TEDxFronteiras το 2018 | Φωτογραφία: YouTube/στιγμιότυπο οθόνης

Αυτό το κείμενο είναι μέρος μιας ειδικής σειράς του Global Voices για τις γυναίκες σε ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, ονόματι Γυναίκες στις Επιστήμες. Δείτε κι άλλες ιστορίες εδώ και εδώ. 

Η Gladis Kaercher, μια 52χρονη καθηγήτρια στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Ρίο Γκράντε ντο Σουλ στη νότια Βραζιλία, έχει αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της επαγγελματικής της σταδιοδρομίας σε συζητήσεις και διδακτικές πρακτικές εθνοφυλετικών σχέσεων. Ως μαύρη γυναίκα που εργάζεται σε μια περιοχή γνωστή για την επίδραση της ευρωπαϊκής μετανάστευσης, η δουλειά της ήταν ζωτικής σημασίας για την έναρξη ουσιαστικών συζητήσεων για τη φυλή και την ταυτότητα στη Βραζιλία.

Στη Βραζιλία, η πλειονότητα του πληθυσμού δηλώνει ότι είναι μαύροι και η φυλετική ανισότητα εκδηλώνεται σε δεδομένα, όπως τα ποσοστά δολοφονιών των μαύρων, τα οποία αυξάνονται, ενώ αυτά των λευκών μειώνονται. Σε αυτό το πλαίσιο, η Kaercher είναι μια φωνή, που υπερασπίζεται τη σημασία της συζήτησης φυλετικών ζητημάτων στη διαμόρφωση των ατόμων από την παιδική ηλικία.

Το 2014, σε συνεργασία με τη συνάδελφό της, Tanara Furtado, δημιούργησε ένα άνευ προηγουμένου διδακτικό βοήθημα στη Βραζιλία, γνωστό ως UNIAFRO (Πρόγραμμα Θετικής Δράσης για τους Μαύρους σε Ομοσπονδιακά και Κρατικά Ιδρύματα Ανώτατης Εκπαίδευσης), που έθεσε το ζήτημα της ταυτότητας και της εκπροσώπησης από μικρή ηλικία. Το έκανε μέσω ενός σετ κηρομπογιών σε διαφορετικούς τόνους δέρματος, που επέτρεπε στα παιδιά να αναπαραστήσουν χαρακτήρες με μαύρο δέρμα στις ζωγραφιές τους.

Το Global Voices μίλησε με την καθηγήτρια από το Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Ρίο Γκράντε ντο Σουλ μέσω τηλεδιάσκεψης για αυτή τη δημιουργία και την ερευνητική της σταδιοδρομία. Εδώ είναι τα κύρια σημεία της συνέντευξης.

Χρώμα του δέρματος

Η ερευνήτρια λέει ότι η ιδέα για τη δημιουργία των κηρομπογιών προήλθε από τη δυσφορία από το γεγονός ότι στη Βραζιλία, μέχρι τότε, υπήρχε μόνο ένα μολύβι, που θεωρούνταν “χρώμα του δέρματος”: ένα ροζ μολύβι, που αντιπροσώπευε το λευκό δέρμα. Έξω από τη Βραζιλία, υπήρχαν ήδη κουτιά με μπογιές με χρωματικές παλέτες σε διαφορετικούς τόνους δέρματος. Ωστόσο, η πρόθεση των Kaercher και Furtado ήταν να διαθέσουν αυτό το υλικό στις τάξεις των δημόσιων σχολείων της Βραζιλίας. Η εισαγωγή του θα ήταν δαπανηρή και χρονοβόρα.

Κουτί με κηρομπογιές σχεδιασμένο από τις Gladis Kaercher και Tanara Furtado. Φωτογραφία: Tanara Furtado/χρησιμοποιείται με άδεια

Τον Δεκέμβριο του 2014, μετά από συζητήσεις, συναντήσεις και δοκιμές, κυκλοφόρησε το κουτί με κηρομπογιές Pintkor με 12 αποχρώσεις των χρωμάτων του δέρματος. Σήμερα υπάρχει και μια έκδοση 24 χρωμάτων. Το σετ μπορεί να αγοραστεί διαδικτυακά, αλλά δεν έχει ακόμη ενσωματωθεί στα δημόσια σχολεία.

Η καθηγήτρια λέει:

O que eu acho fantástico nessa invenção era uma concretude que fazia os professores poderem discutir com as crianças pequenas as questões raciais. Porque pintar o corpo humano em um desenho é uma coisa concreta para uma criança, é palpável, fácil de desencadear a discussão. Para criança pequena, falar de raça, racismo, etnia, isso tudo é uma abstração absurda. Mas falar da cor da pele, da cor que se usa para pintar, é uma concretude. A criança pinta. Ela vai falar por que está pintando daquela cor, e o professor pode, então, entrar com perguntas e estabelecer esse diálogo.

Αυτό που νομίζω ότι είναι φανταστικό σχετικά με αυτήν την εφεύρεση είναι η πρακτικότητα, που έκανε τους εκπαιδευτικούς να μπορούν να συζητούν φυλετικά ζητήματα με μικρά παιδιά. Δεδομένου ότι η ζωγραφική του ανθρώπινου σώματος σε ένα σχέδιο είναι κάτι συγκεκριμένο για ένα παιδί, είναι χειροπιαστό, είναι εύκολο να πυροδοτήσει τη συζήτηση. Για ένα μικρό παιδί, το να μιλάς για φυλή, ρατσισμό, εθνικότητα, όλα αυτά είναι παράλογες αφηρημένες έννοιες. Αλλά το να μιλάς για το χρώμα του δέρματος, το χρώμα που χρησιμοποιεί κάποιος για να ζωγραφίσει, είναι κάτι πρακτικό. Το παιδί ζωγραφίζει. Θα μιλήσουν για το γιατί ζωγραφίζουν αυτό το χρώμα και ο δάσκαλος μπορεί στη συνέχεια να θέσει ερωτήσεις και να δημιουργήσει αυτόν τον διάλογο.

Το ζήτημα της φυλής

Ως μαύρη γυναίκα, η Kaercher βρέθηκε να αντιμετωπίζει το φυλετικό ζήτημα ως θέμα της έρευνάς της, όταν έγινε καθηγήτρια στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Ρίο Γκράντε ντο Σουλ, όπου εργάζεται μέχρι σήμερα.

Στη διδακτορική της διατριβή, ερεύνησε ένα πρόγραμμα για την υποστήριξη των δημόσιων σχολικών βιβλιοθηκών στη Βραζιλία και των ζητημάτων φυλής και φύλου στις συλλογές αυτών. Η ερευνήτρια ερεύνησε πώς τα βιβλία που περιείχαν μαύρους χαρακτήρες και ήταν διαθέσιμα σε αυτούς τους χώρους, έγιναν δεκτά από τα παιδιά στις τάξεις, τι επίδραση είχαν πάνω τους και πώς τα αντιλήφθηκαν.

A tese, então, se desdobra em pesquisas que eu vou continuando, pensando a representação do negro na literatura e outros marcadores identitários. Ali eu me dou conta da importância desses artefatos [livros infantis contendo personagens negros] para a educação das relações raciais.

Η διατριβή καταπιάνεται με έρευνες που συνεχίζω, σκεπτόμενη την αναπαράσταση των Μαύρων στη λογοτεχνία και άλλους δείκτες ταυτότητας. Στη συνέχεια, συνειδητοποίησα τη σημασία αυτών των αντικειμένων [παιδικά βιβλία που περιέχουν μαύρους χαρακτήρες] για την εκπαίδευση στις φυλετικές σχέσεις.

Ερωτηθείσα για το τι την παρακίνησε να γίνει ερευνήτρια, η Kaercher απαντά:

A necessidade. Eu sempre fui uma professora inquieta. O primeiro ponto da minha vida é ser professora. Por ser professora e ter um desejo profundo que meus alunos aprendessem de fato, eu sempre fui uma professora inquieta, incomodada. Sempre saí buscando materiais, alternativas, respostas. E isso fez com que eu precisasse entender determinados processos da minha sala de aula. É assim que eu me torno uma pesquisadora. Sempre pensando na dimensão concreta da minha atuação docente.

Η αναγκαιότητα. Πάντα ήμουν μία ανήσυχη καθηγήτρια. Το πρώτο πράγμα στη ζωή μου είναι να είμαι καθηγήτρια. Επειδή είμαι καθηγήτρια και έχω μια βαθιά επιθυμία να μάθουν πράγματι οι μαθητές μου πράγματα, ήμουν πάντα ανήσυχη. Πάντα έψαχνα για υλικά, εναλλακτικές, απαντήσεις. Και αυτό με έκανε να πρέπει να κατανοήσω ορισμένες διαδικασίες στην τάξη μου. Έτσι έγινα ερευνήτρια. Σκέφτομαι πάντα τη συγκεκριμένη διάσταση της διδασκαλίας μου.

Εργαζόμενη για 26 χρόνια σε ένα πανεπιστήμιο, που υπάρχει εδώ και σχεδόν 85 χρόνια, η Kaercher λέει ότι ξέρει από έξω τα ονόματα όλων των Μαύρων συναδέλφων που είχε, επειδή η λίστα είναι πολύ σύντομη:

Saber o nome dos meus colegas negros é profundamente dolorido. Não há outro modo de dizer. Dói saber o nome. Dói. O que para um colega branco é inimaginável. Eu posso nominar [todos] meus colegas negros. Isso é profundamente assustador, numa universidade que tem quase 3 mil professores.

Το να γνωρίζω τα ονόματα των Μαύρων συναδέλφων μου είναι βαθιά οδυνηρό. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος να το θέσω. Πονάει να ξέρεις το όνομα. Πονάει. Κάτι που για έναν λευκό συνάδελφο είναι αδιανόητο. Μπορώ να ονομάσω [όλους] τους μαύρους συναδέλφους μου. Αυτό είναι βαθιά τρομακτικό, σε ένα πανεπιστήμιο που έχει σχεδόν 3.000 καθηγητές.

Και υπάρχει ένα ακόμη σημείο, που αφορά κυρίως τις Μαύρες, γυναίκες ερευνήτριες, σύμφωνα με την ίδια:

Nós, mulheres, somos educadas para a humildade. Eu acho a humildade uma coisa preciosa, mas às vezes o excesso de humildade nos tira a altivez. Nós, mulheres negras, principalmente, somos educadas para desaparecer. E isso é tão marcante, que a gente leva muito tempo para perceber determinadas características que nos prejudicam.

Εμείς οι γυναίκες εκπαιδευόμαστε να είμαστε ταπεινές. Νομίζω ότι το να είμαστε ταπεινές είναι πολύτιμο πράγμα, αλλά μερικές φορές η υπερβολική ταπεινοφροσύνη μας αφαιρεί την υπερηφάνεια. Εμείς, οι μαύρες γυναίκες, ειδικά, έχουμε εκπαιδευτεί να εξαφανιζόμαστε. Και αυτό είναι τόσο αξιοσημείωτο που μας παίρνει πολύ χρόνο για να συνειδητοποιήσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά που μας βλάπτουν.

Το ζήτημα του φύλου

Ως γυναίκα, η καθηγήτρια λέει ότι εκτός από το φυλετικό ζήτημα, έχει ανακύψει και το ζήτημα του φύλου στην ακαδημαϊκή της διαδρομή:

Há questões da vida acadêmica que atravessam mais fortemente os percursos femininos. Uma das questões que atravessou o meu percurso acadêmico foi a maternidade. Eu era uma mulher que queria ser mãe. Algo da maternidade, sobretudo nos primeiros anos, é da ordem de uma demanda importante, que é física — um filho que berra e um seio que derrama leite.

Υπάρχουν ζητήματα της ακαδημαϊκής ζωής που επηρεάζουν περισσότερο την πορεία των γυναικών. Ένα από τα θέματα που έχω συναντήσει στην ακαδημαϊκή μου διαδρομή είναι η μητρότητα. Ήθελα να γίνω μητέρα. Κάτι σχετικά με τη μητρότητα, ειδικά στα πρώτα χρόνια, υπαγορεύεται από μια σημαντική απαίτηση, η οποία είναι σωματική — ένα παιδί που κλαίει και ένα στήθος που παράγει γάλα.

Όταν έμεινε έγκυος για δεύτερη φορά, σε δίδυμα, η Kaercher θυμάται ότι έμεινε έκπληκτη από τον τρόπο, που έγιναν δεκτά τα νέα στο ακαδημαϊκό περιβάλλον. Θυμάται ότι ένα άτομο είπε ότι δεν ήξεραν, αν έπρεπε να κάνουν κομπλιμέντα για την ανακοίνωση.

E eu disse para ela: pode me cumprimentar, porque a pessoa mais interessada em ser doutora antes do nascimento desse bebê sou eu. Nenhum “homem grávido”, esperando filhos gêmeos, daria essa resposta. Eu sabia que, sim, aconteceria um período em que a minha carreira ficaria quase em stand by após o nascimento dos bebês. O homem segue tocando sua vida acadêmica normalmente depois de ser pai. Esse é um forte atravessamento de gênero.

Και τους είπα: μπορείτε να μου κάνετε κομπλιμέντα, γιατί το άτομο που ενδιαφέρεται περισσότερο να γίνει γιατρός, πριν γεννηθεί αυτό το μωρό, είμαι εγώ. Κανένας ‘έγκυος άντρας”, που περιμένει δίδυμα, δεν θα έδινε αυτή την απάντηση. Ήξερα ότι, ναι, θα υπήρχε μια περίοδος, που η σταδιοδρομία μου θα ήταν σε κατάσταση αναμονής μετά τη γέννηση των μωρών. Οι άνδρες συνεχίζουν την ακαδημαϊκή τους ζωή όπως πριν, αφού γίνουν γονείς. Αυτό είναι ένα ισχυρό ζήτημα φύλου.

Ανάμεσα στα μεγαλύτερά της όνειρα ως ερευνήτριας σήμερα, η Kaercher ελπίζει να μοιράζονται κηρομπογιές σε διάφορες αποχρώσεις του δέρματος από την κυβέρνηση της Βραζιλίας σε δημόσια σχολεία, να έχει περισσότερους μαύρους συναδέλφους, σε σημείο που να είναι αδύνατο να καταγραφούν όλα τα ονόματά τους, και να δει περισσότερες γυναίκες σε διευθυντικές θέσεις στο πανεπιστήμιο.

Για άλλες γυναίκες, που είναι ακαδημαϊκοί ή επιθυμούν να εισέλθουν στην ακαδημαϊκή ζωή, η καθηγήτρια λέει:

Dentro da universidade é fundamental construir-se em rede, em grupo. A solidão não é um imperativo da carreira acadêmica, da intelectualidade negra acadêmica. Hoje ela é uma escolha, mais do que nunca. Então, o conselho é: a solidão não é uma parte integrante do pacote. A gente pode furar essa solidão e criar pontes magníficas.

Μέσα στο πανεπιστήμιο, είναι απαραίτητο να χτίσετε για τον εαυτό σας ένα δίκτυο, μια ομάδα. Η μοναξιά δεν είναι επιτακτική ανάγκη της ακαδημαϊκής σταδιοδρομίας, της μαύρης ακαδημαϊκής διανόησης. Σήμερα είναι μια επιλογή, περισσότερο από ποτέ. Έτσι, η συμβουλή είναι: η μοναξιά δεν είναι αναπόσπαστο μέρος του πακέτου. Μπορούμε να ξεπεράσουμε αυτή τη μοναξιά και να δημιουργήσουμε υπέροχες γέφυρες.