Αυτά τα μικροσκοπικά πλαστικά σφαιρίδια, ή πλαστικές μπίλιες, ξεβράστηκαν στις ακτές της Σρι Λάνκα, μετά το ναυάγιο του φορτηγού πλοίου MV X-Press Pearl στα ανοικτά των ακτών του Κολόμπο στη Σρι Λάνκα. Εικόνα από το YouTube “Ελάτε μαζί μας να καθαρίσουμε τις παραλίες της Σρι Λάνκα” από τον Συνασπισμό για τον Τερματισμό των Πλαστικών Αποβλήτων. Έννομη χρήση.]

Αυτό το άρθρο του καθηγητή Hiroshan Hettiarachchi δημοσιεύθηκε αρχικά στο Groundviews, έναν βραβευμένο ιστότοπο ενημέρωσης πολιτών της Σρι Λάνκα. Μια επεξεργασμένη και πιο σύντομη έκδοση δημοσιεύεται εδώ ως μέρος συμφωνίας για  ανταλλαγή περιεχομένου με το Global Voices.

Ήμουν μόλις παιδί, όταν η Σρι Λάνκα ανοίχτηκε οικονομικά στα τέλη της δεκαετίας του ‘70. Μετά από αυτό, η εισροή πλαστικών στο νησί ήταν από τις λίγες ορατές αλλαγές που θυμάμαι να συμβαίνουν. Το πλαστικό ήταν φθηνότερο, ελαφρύτερο και ελκυστικό (ή τουλάχιστον πολύχρωμο), σε σύγκριση με τα μεταλλικά ή τα ξύλινα πράγματα που είχαμε τότε. Σύντομα, πολλά παραδοσιακά ξύλινα και μεταλλικά οικιακά είδη αντικαταστάθηκαν από πλαστικά. Σακούλες, φλιτζάνια, πιάτα, διακοσμητικά αντικείμενα και έπιπλα (λίγα χρόνια αργότερα) ήταν από τα πιο κοινά παραδείγματα. Αυτή δεν ήταν μια αλλαγή που παρατηρήθηκε μόνο στη Σρι Λάνκα· το 1970 ήταν η δεκαετία που τα πλαστικά έγιναν εξαιρετικά δημοφιλή σε όλο τον κόσμο.

Ωστόσο, κανένας δεν είχε ιδέα για το πώς θα κατέληγε αυτό το νέο υλικό στα απόβλητά μας. Ποια απόβλητα; Η ζωή ήταν πολύ απλούστερη τότε· οι άνθρωποι δεν είχαν πολλά πράγματα για να πετάξουν. Αφού ξαναχρησιμοποιούνταν τα χάρτινα και γυάλινα μπουκάλια και ανακυκλώνονταν τα μεταλλικά αντικείμενα –από εκείνους που ζούσαν από τα σκουπίδια– τα λίγα απομεινάρια σκουπιδιών ήταν ως επί το πλείστον βιοδιασπώμενα. Τα πλαστικά, από την άλλη, δεν διασπώνται εύκολα και δεν υπήρχαν για αυτά τότε μαγαζιά για μεταχειρισμένα αντικείμενα.

Η φήμη των πλαστικών προκάλεσε δραστικές αλλαγές στη σύνθεση των αποβλήτων και χρειάστηκαν άλλες δύο δεκαετίες για να κατανοήσει ο κόσμος την περιβαλλοντική ρύπανση που είχε προκαλέσει με τα χρόνια. Η ρύπανση αυτή είναι διττή: συμβαίνει τόσο στο μακροεπίπεδο όσο και στο μικροεπίπεδο. Το μακροεπίπεδο είναι το ζήτημα των μεγάλων πλαστικών αντικειμένων, που βρίσκονται στην ύπαιθρο ή στους ωκεανούς μας και σε άλλα ύδατα. Αυτά είναι επιφανής ζημιά, κάτι που μπορεί να διορθωθεί μέσω της σωστής και βιώσιμης διαχείρισης αποβλήτων. Το πρόβλημα στο μικροεπίπεδο προκαλείται από τα μικρότερα πλαστικά κομμάτια – μεγέθους 5 χιλιοστών ή λιγότερο, σύμφωνα με τον τρέχοντα ορισμό. Ενώ μερικά είναι τόσο μικρά όσο λίγα μικρόμετρα (1 μικρόμετρο = 1/1.000 χιλιοστά), για κάποια άλλα μικρότερα ίσως χρειαστείς νανοκλίμακα για να τα μετρήσεις (1 νανόμετρο = 1/1.000 μικρόμετρα). Το μέγεθός τους κάνει τη μικροπλαστική ρύπανση κάτι εξαιρετικά δύσκολο στο να καταπολεμηθεί, ακόμη και με ένα καλό σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων.

Τι ακριβώς είναι η μικροπλαστική ρύπανση; Για να απαντήσω σε αυτήν την ερώτηση, επιτρέψτε μου να σας πάω στην κουζίνα της μητέρας μου στα τέλη της δεκαετίας του ’70. Η καλύτερη παρατήρηση που έκανα ως παιδί ήταν η σανίδα κοπής. Η ξύλινη σανίδα κοπής της μητέρας μου σύντομα αντικαταστάθηκε από μια πλαστική. Ξύλινη ή πλαστική, μια σανίδα κοπής πάντα γρατσουνίζεται με κάθε κοπή μαχαιριού και με τον καιρό χάνουμε μικρά κομμάτια από την επιφάνειά της. Ενώ ένα ξύλινο μπορεί να αποσυντεθεί με σταθερό ρυθμό, η αποσύνθεση του πλαστικού χειροτερεύει με την πάροδο του χρόνου.

Το πραγματικό ερώτημα είναι το τι απέγιναν αυτά τα μικροσκοπικά κομμάτια, που αποσπώνται από τα πλαστικά. Η πιο απλή απάντηση είναι ότι είτε κατέληξαν στο φαγητό μας είτε στα σκουπίδια έξω από την πόρτα. Με άλλα λόγια, τροφοδοτούμε μικροπλαστικά τον εαυτό μας και το περιβάλλον μας, από εκείνα των σκουπιδιών μέχρι τα άλλα εδάφη και τις θάλασσες. Παρόλο που η χώρα ήταν πλημμυρισμένη από πλαστικά αντικείμενα, ποτέ δεν εκπαιδευτήκαμε για τους περιορισμούς των πλαστικών και ποτέ δεν μας είπαν ότι δεν θα έπρεπε να χρησιμοποιούμε το ίδιο πλαστικό αντικείμενο για πάρα πολύ καιρό. Δεν ήμασταν μόνοι· όλος ο κόσμος βρισκόταν στο σκοτάδι σχετικά με αυτό το θέμα, μέχρι που ανακαλύφθηκε η εξάπλωση της μικροπλαστικής ρύπανσης πριν από περίπου 20 χρόνια.

Το πλαστικό έχει πλέον γίνει αναπόσπαστο μέρος της ζωής μας και είμαστε περιτριγυρισμένοι από χιλιάδες πλαστικά αντικείμενα, που συμβάλλουν στην μικροπλαστική ρύπανση. Κατασκευάζονται από διάφορα υλικά/χρώματα και μπορούν να έχουν πολλά διαφορετικά σχήματα, όπως θραύσματα, ίνες, σφαιρίδια, αφρούς, ταινίες και άλλα. Τα εργαλεία μιας χρήσης, τα μπουκάλια νερού, τα ποτήρια και τα δοχεία από φελιζόλ, τα προϊόντα υγιεινής, ορισμένα απορρυπαντικά, τα ρούχα, τα ελαστικά των οχημάτων και οι γόπες των τσιγάρων είναι μόνο μερικά παραδείγματα.

Η κακή διαχείριση των πλαστικών αποβλήτων είναι ένας από τους μεγαλύτερους παράγοντες, που συμβάλλουν στο πρόβλημα. Η πλειοψηφία των μικροπλαστικών δημιουργείται με τη διάσπαση των μεγαλύτερων πλαστικών σε μικρότερα και αυτά τα μικρά κομμάτια ίσως είναι τόσο μικρά όσο μερικά νανομέτρα. Αυτό σημαίνει ότι η πλειοψηφία των μικροπλαστικών στο περιβάλλον μας δεν είναι καν ορατά σε εμάς. Επίσης, δεν μπορούν να ανιχνευθούν και να περιοριστούν από τις εγκαταστάσεις επεξεργασίας νερού και λυμάτων. Ως αποτέλεσμα, το μεγαλύτερο μέρος του πόσιμου νερού μας (συμπεριλαμβανομένου και του εμφιαλωμένου) περιέχει κάποια μικροπλαστικά. Το νερό και τα τρόφιμα αποτελούν για τα μικροπλαστικά τον εύκολο δρόμο να εισέλθουν στο σώμα των ανθρώπων και των ζώων. Πρόσφατη επιστημονική έρευνα απέδειξε την παρουσία μικροπλαστικών σε σχεδόν κάθε όργανο του ανθρώπινου σώματος, ακόμα και στο μητρικό γάλα.

Ποια ακριβώς είναι η ζημιά που μπορούν να κάνουν αυτά τα μικροσκοπικά σωματίδια σε εμάς και στο περιβάλλον μας; Είναι απλά τοξικά για όλα τα έμβια όντα. Μόλις κάποιος τα καταπιεί ή τα εισπνεύσει, τα μικροπλαστικά περιφέρονται στον εντερικό σωλήνα και, όσα είναι μικρότερα από 150 μικρόμετρα, περνούν στην κυκλοφορία του αίματος και ενδεχομένως διαταράζουν την ανοσολογική απόκριση. Μια πρόσφατη έρευνα ανέφερε ότι τα σωματίδια από φελιζόλ, που είναι 50 νανόμετρα ή μικρότερα, μπορούν να εισέλθουν και στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Τα μικροπλαστικά στο περιβάλλον μπορούν να επηρεάσουν τη γονιμότητα του εδάφους και τους οργανισμούς που ζουν σε αυτό. Για παράδειγμα, έχει διαπιστωθεί η δυνατότητα των μικροπλαστικών να επηρεάζουν την ανάπτυξη και τη θνησιμότητα των γαιοσκωλήκων.

Εάν το πλαστικό είναι τόσο κακό, δεν πρέπει να σταματήσουμε να το κατασκευάζουμε; Δεν υπάρχει εύκολος τρόπος για να απαντηθεί αυτή η ερώτηση. Το πλαστικό έχει γίνει ένα πολύ χρήσιμο, προσιτό και ευρέως χρησιμοποιούμενο υλικό. Θα έχει ενσωματωθεί στον κόσμο μέχρι να βρούμε μια εναλλακτική, αλλά δεν υπάρχει άλλος υποψήφιος στον ορίζοντα για να πάρει τη θέση του: τουλάχιστον όχι ακόμη.

Προφανώς, έχουμε την τάση να πιστεύουμε ότι ένα κατάλληλο σύστημα διαχείρισης των αποβλήτων (συλλογή, επεξεργασία και τελική διάσπαση των αποβλήτων) θα πρέπει να είναι σε θέση να μας βοηθήσει στη μάχη με τα μικροπλαστικά, αλλά και κάθε άλλου είδους αποβλήτων. Δυστυχώς, τα πράγματα δεν είναι έτσι. Μπορεί να εν μέρει μία λύση, καθώς τα μικροπλαστικά δεν παράγονται μόνο από τα (κακομεταχειρισμένα) πλαστικά απόβλητα. Εσκεμμένα ή όχι, είμαστε επίσης υπεύθυνοι για τη δημιουργία τους και την εξάπλωσή τους στο περιβάλλον.

Η ακούσια δημιουργία μικροπλαστικών είναι το πιο περίπλοκο κομμάτι του παζλ. Το παράδειγμα της σανίδας κοπής, οι ίνες από τα ρούχα όταν πλένονται, στεγνώνονται και φοριούνται και το σκίσιμο των ελαστικών των οχημάτων είναι μερικά παραδείγματα της ακούσιας δημιουργίας από μας. Δεν είναι καν δυνατό να απαριθμήσουμε όλους τους πιθανούς τρόπους δημιουργίας μικροπλαστικών, απλώς και μόνο επειδή δεν γνωρίζουμε ακόμη την πλήρη ιστορία τους. Ωστόσο, θα πρέπει τουλάχιστον να προσπαθήσουμε να αποτρέψουμε εκείνα που μπορούμε να κατανοήσουμε και να σταματήσουμε. Μέχρι να βρεθεί μια καλύτερη λύση, είτε για την αντικατάσταση των πλαστικών είτε για την καταπολέμησή τους, ο γενικός κανόνας πρέπει να είναι να αποφεύγουμε κάθε αδιάκριτη χρήση πλαστικών στη ζωή μας.