Χαρακτική της Μποζένα Νέμτσοβα. Εικόνα του Τσέχου καλλιτέχνη Jan Vilímek, από το Wikimedia Commons CC-BY 3.0

Όποιος έχει πάει σχολείο στη Τσεχία, θα συσχετίσει αυτόματα το όνομα της Μποζένα Νέμτσοβα με την βουκολική νουβέλα της, “Babička”, που σημαίνει “γιαγιά”, του 1855 στα τσεχικά. Με πάνω από 300 εκδόσεις, το βιβλίο έχει γίνει ένα υποχρεωτικό ανάγνωσμα για τους Τσέχους μαθητές εδώ και γενιές. Η ιστορία παρουσιάζει μια ειδυλλιακή αγροτική παιδική ηλικία, που βρίσκεται σε μια κοινότητα γυναικών, που αφιερώνουν όλη τη ζωή τους στους συζύγους και την οικογένειά τους.

Γεννημένη το 1820, η Νέμτσοβα ωθήθηκε από την οικογένειά της να παντρευτεί έναν φορολογικό επιθεωρητή 15 χρόνια μεγαλύτερό της. Του έκανε τέσσερα παιδιά και τον ακολούθησε σε όλη την αυτοκρατορία των Αψβούργων, καθώς τον μετέθεταν σε διάφορα μέρη. Έπρεπε συχνά να ικετεύει τους φίλους της για χρήματα και φαγητό για να ταΐσει την οικογένειά της και πέθανε από εξάντληση το 1862, μόλις μια μέρα μετά τη δημοσίευση του μυθιστορήματός της, Babička, το οποίο αποδείχθηκε ότι ήταν το πιο διάσημο.

Η 4η Φεβρουαρίου 2020 σηματοδοτεί την 200ή επέτειο από τη γέννησή της. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων, η Νέμτσοβα έχει μνημονευτεί για διάφορες πτυχές της ζωής και του έργου της, που συνήθως επιλέγονται για να ταιριάζουν στον σύγχρονο πνεύμα των καιρών: πρώτον, ως αντι-Γερμανή εθνικίστρια, μετά ως κομουνιστικό είδωλο και τελικά σήμερα ως φεμινιστικό σύμβολο.

Εικονογράφηση που παρουσιάζει τον κύριο χαρακτήρα του μυθιστορήματος της Νέμτσοβα “Η γιαγιά”. Εικόνα του Τσέχου καλλιτέχνη Adolf, από το Wikimedia Commons CC-BY 3.0

Μποζένα Νέμτσοβα η εθνικίστρια

Τα μέσα του 19ου αιώνα αποτέλεσαν μια καμπή στην ιστορία της πολυεθνοτικής, πολυεθνικής και πολυγλωσσικής αυτοκρατορίας των Αψβούργων: το Παγκόσμιο Σλαβικό Κίνημα, που υπερασπίστηκε τα δικαιώματα και την ενοποίηση των σλαβόφωνων εθνών, προέκυψε το 1848, πρόδρομος των μελλοντικών εθνικών κρατών, που θα προκύψουν από την πτώση της αυτοκρατορίας το 1918.

Τόσο οι Τσέχοι όσο και οι Σλοβάκοι διανοούμενοι της εποχής είχαν εμπλακεί ανοιχτά στο κίνημα. Ο σύζυγος της Νέμτσοβα έτρεφε συμπάθεια σε αυτές τις ιδέες και, όταν τοποθετήθηκε στη σημερινή Σλοβακία και αργότερα στην Πράγα, απέκτησε προσωπική επαφή με μερικούς από τους πιο σημαίνοντες στοχαστές του Παγκόσμιου Σλαβικού Κινήματος.

Ενώ η γερμανική γλώσσα ήταν τότε η γλώσσα της κοινωνικής κινητικότητας, της εκπαίδευσης, των επιχειρήσεων και του Τύπου, εκείνη αποφάσισε να επιλέξει την τσεχική γλώσσα ως τη γλώσσα για τη συγγραφή της, καθώς είχε εκπαιδευτεί και στις δύο γλώσσες. Σε πολλά από τα έργα της, ζητά να προωθηθεί η τσεχική γλώσσα απέναντι στη γερμανική, που προωθούνταν από το κράτος.

Αυτή είναι πιθανόν η αιτία που έγινε σύμβολο της τσεχικής εθνικής αφήγησης και τώρα, για παράδειγμα, απεικονίζεται στο τραπεζογραμμάτιο των 500 τσέχικων κορονών. Από τα έξι τραπεζογραμμάτια που κυκλοφορούν, μόνο δύο εμφανίζουν γυναίκες: η άλλη είναι η τραγουδίστρια της όπερας του 19ου αιώνα Ema Destinnová.

Όλα τα τραπεζογραμμάτια των τσέχικων κορονών που κυκλοφορούν. Η Μποζένα Νέμτσοβα εκπροσωπείται σε αυτό που έχει αξία 500 Τσέχικες κορώνες. Εικόνα από το Wikimedia Commons 3.0 KB

Το 2005, η Τσεχική Κρατική Τηλεόραση διεξήγαγε μια εθνική έρευνα, όπου ζήτησε από τους ανθρώπους να ονομάσουν τον πιο διάσημο Τσέχο: η Νέμτσοβα βγήκε 10η και η πρώτη γυναίκα στον κατάλογο.

Μποζένα Νέμτσοβα η σοσιαλίστρια

Η Δημοκρατία της Τσεχοσλοβακίας, που προέκυψε από την αυτοκρατορία των Αψβούργων το 1918, δεν κράτησε την πολιτική της ανεξαρτησία για πολύ καιρό: μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το Κομμουνιστικό Κόμμα ανέλαβε την εξουσία το 1948 και η χώρα έγινε γρήγορα δορυφορικό κράτος της Σοβιετικής Ένωσης, που επέβαλε την ιδεολογία του σοσιαλιστικού ρεαλισμού σε όλους τους τομείς της τέχνης και του πολιτισμού.

Η Νέμτσοβα έλαβε στη συνέχεια μια νέα ερμηνεία ως πρωτο-σοσιαλιστική συγγραφέας, που περιγράφει τον πολεμικό αγώνα και τη γυναικεία φτώχεια στον καπιταλιστικό 19ο αιώνα. Πράγματι, το μυθιστόρημά της “Η γιαγιά” ξεκινά με ένα απόσπασμα από τον Γερμανό αριστερό στοχαστή Καρλ Γκούτσκοφ:

Z toho vidíš, že chudí nejsou tak docela ubozí, jak si myslíme; jsou opravdu blaženější, než si představujeme a než my sami jsme.

Από αυτό μπορείτε να δείτε ότι οι φτωχοί δεν είναι τόσο αξιολύπητοι όσο νομίζουμε. Στην πραγματικότητα είναι πιο ευτυχισμένοι από ό,τι νομίζουμε, και από όσο είμαστε εμείς.

Ο Τσέχος δημοσιογράφος, συγγραφέας και κομμουνιστικό είδωλο Τζούλιους Φούτσικ έγραψε στη δεκαετία του '40 ένα δοκίμιο με τίτλο “Božena Němcová bojující” (η μάχη της Μποζένα Νέμτσοβα) στην οποία την εκθειάζει ως σοσιαλιστική ηρωίδα.

Μποζένα Νέμτσοβα η φεμινίστρια

Μια πτυχή που ήταν προσεκτικά λογοκριμένη από όλες τις προηγούμενες χρήσεις ήταν η ζωή της Μποζένα Νέμτσοβα ως ελεύθερης γυναίκας, τόσο διανοητικά όσο και σεξουαλικά.

Εκτός από το γεγονός ότι ήταν πολυγραφότατη συγγραφέας — έχει γράψει νουβέλες, διηγήματα, παραμύθια, ταξιδιωτικά σχόλια, ακόμα και εθνογραφικά δοκίμια — ήταν επίσης προσωπικά εμπλεκόμενη στη δημοσίευση των έργων της, ένα σπάνιο κατόρθωμα εκείνη την εποχή. Ο Φραντς Κάφκα, ο οποίος μιλούσε και διάβαζε στα τσεχικά, και κράτησε έναν όγκο της “Αλληλογραφίας” της, είδε σε αυτήν μία εξαιρετική συγγραφέα από μόνη της.

Πιο πρόσφατα, οι ιστορικοί έχουν επισημάνει το γεγονός ότι, δυστυχισμένη καθώς ήταν στο γάμο της, η Νέμτσοβα είχε ενεργή σεξουαλική ζωή και πολλές σχέσεις με κορυφαίους διανοούμενους της εποχής. Στις επιστολές της, μιλάει για τη σεξουαλικότητα της με έναν τόνο, που δεν ήταν συνηθισμένος για τις γυναίκες του 19ου αιώνα.

Σε συνέντευξη με το Global Voices, η Τσέχα συγγραφέας Radka Denemarková εξηγεί τη γοητεία που της ασκεί η Νέμτσοβα:

Dneska by z ní byla rebelka, bojovnice za lidská práva a bloggerka. Vnitřní nezávislost navzdory době, to je pro mě Božena Němcová. Nedovolí, aby v životě hrála jen stínovou roli dcery, manželky, matky, vždycky chtěla vědět, kdo je. Nechce být v životě otrokem.

Z literárního hlediska jí mnozí vytýkali, že měla takový talent a ztrácela čas právě korespondencí, která se ze záliby vyvinula ve vášeň. Ale copak měla volbu? Když v národních obrozeních malých národů zakotvila tradice, že spisovatel je svědomím národa a spisovatelé suplovali roli politiků, udržovali národní jazyk, obnovovali národní komunitu, povzbuzovali národní sebevědomí, tlumočili národní vůli? Nechtěla být pouhou milenkou. Díky své korespondenci je světová autorka.

Moc se taky nepřipomíná, že psala i německy, „jak jsem dorůstala, jsem velké zalíbení nacházela v knihách německých, a to české čtení a ta řeč zdálo se mi tuze sprosté.“ První německy psané texty spálila. Neměla poslouchat manžela panslavistu a měla psát dál německy, byla by součástí světové literatury, nejen té národní.

Σήμερα θα ήταν επαναστάτρια, υπερασπίστρια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και blogger. Την εσωτερική ανεξαρτησία ενάντια στην εποχή που ζούσε, αυτό αντιπροσωπεύει η Μποζένα Νέμτσοβα για μένα. Δεν θα επέτρεπε στον εαυτό της να μειωθεί στον σκιώδη ρόλο μιας κόρης, μητέρας, πάντα ήθελε να μάθει ποια ήταν. Δεν θα ήθελε να είναι δούλα.

Από λογοτεχνική άποψη, πολλοί την κατηγορούν ότι χαραμίζει το ταλέντο της με αυτή την αλληλογραφία. Αλλά είχε άλλη επιλογή; Για τα μικρά έθνη το κίνημα της εθνικής αναγέννησης καθιέρωσε μια παράδοση του συγγραφέα ως συνείδηση ​​του λαού και των συγγραφέων ως αντικαταστάτες των πολιτικών. Δεν ήθελε να είναι απλά μία ερωμένη. Έτσι, χάρη στις επιστολές της, είναι παγκόσμια συγγραφέας.

Αυτό που δεν αναφέρεται συχνά είναι ότι έγραψε και στα γερμανικά: “καθώς μεγάλωνα, βρήκα μεγάλη χαρά στα γερμανικά βιβλία, ενώ ανακάλυψα την ανάγνωση στην τσέχικη γλώσσα και στην τσέχικη αργκό”. Έκαψε τα πρώτα της κείμενα στα γερμανικά. Δεν έπρεπε να ακούσει τον φιλικά προσκείμενο στο Παν-Σλαβικό Κίνημα, σύζυγό της και έπρεπε να έχει γράψει στα γερμανικά, τότε θα ανήκε όχι μόνο στην τσεχική λογοτεχνία αλλά και στην παγκόσμια.

Καθώς η 4η Φεβρουαρίου σηματοδοτεί την επίσημη ημερομηνία γέννησης (εδώ υπάρχει κάποια διαμάχη για την πραγματική της ημερομηνία), η τσεχική ανεξάρτητη εβδομαδιαία εφημερίδα Respekt έβαλε στο εξώφυλλο την επικεφαλίδα “Zázrak jménem Němcová” ή “ένα θαύμα που ονομάζεται Νέμτσοβα”:

Respekt 6: Dvě stě let od narození Boženy Němcové • Koronavirus se již nejspíš nepodaří zastavit • Reportáž: Děti bez budoucnosti • Pět roků soudu Terezie Kaslové • Rozhovor s novou děkankou FAMU • Jak si vysvětlit rekordní návštěvnost českých kin https://t.co/P7YYxEi9hr ? pic.twitter.com/IB8omkbP4Q

— Týdeník Respekt (@RESPEKT_CZ) February 2, 2020

Respect 6: Διακόσια χρόνια από τη γέννηση της Μποζένα Νέμτσοβα • Ο κορωνοϊός είναι πιθανότατα ασταμάτητος • Ρεπορτάζ: Παιδιά χωρίς μέλλον • Πέντε χρόια από τη δίκη της Terezie Kaslová • Συνέντευξη με τον νέο κοσμήτορα του FAMU (Σχολή κινηματογράφου και τηλεόρασης της Ακαδημίας Performing Arts στην Πράγα) • Πώς να εξηγήσετε την παρουσία ρεκόρ στους Τσέχικους κινηματογράφους ?

Το ειδικό αφιέρωμα ξεκινά με ένα άρθρο της διάσημης Τσέχας δημοσιογράφου Sylvie Lauder, η οποία γράφει:

Sejdou se Franz Kafka, Julius Fučík a Vlasta Chramostová. A v čem by tato značně nesourodá trojice mohla najít společnou řeč? Odpověď je překvapivě prostá. Všichni obdivovali Boženu Němcovou, byť každý jinak. Pro Fučíka byla spisovatelka, od jejíhož narození tento týden uplyne dvě stě let, „první socialistkou“, pro Kafku „jasnozřivě chytrá“ mistryně slova, pro Chramostovou inspirací pro zápas s totalitní mocí.

Ο Φραντς Κάφκα, ο Τζούλιους Φούτσικ και η Vlasta Chramostová [μία από τις λίγες γυναίκες αντιφρονούντες της Άνοιξης της Πράγας] συγκεντρώθηκαν. Και ποιο θα ήταν το κοινό θέμα που θα περίμενε κανείς ότι θα συζητούσε αυτό το απίθανο τρίο; Η απάντηση είναι εκπληκτικά απλή. Όλοι τους θαύμαζαν τη Μποζένα Νέμτσοβα, αν και με διαφορετικό τρόπο. Για τον Φούτσικ η συγγραφέας ήταν “η πρώτη σοσιαλίστρια”, για τον Κάφκα ήταν “μπροστά από την εποχή της”, για την Chramostova αποτέλεσε έμπνευση για την καταπολέμηση του ολοκληρωτισμού.