“Ενάντια στη λογοκρισία στο Flickr” του alias65 με άδεια CC BY-NC-SA 2.0

Κατά τη διάρκεια της ετήσιας τελετής των Προεδρικών Μεγάλων Βραβείων Πολιτισμού και Τεχνών τον Δεκέμβριο του 2021, ο Πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν μίλησε στο πλήθος λέγοντας: “Όσο πιο δυνατός είσαι στον πολιτισμό και τις τέχνες, τόσο περισσότερο μπορείς να κατευθύνεις και να διαχειριστείς το περιβάλλον σου. Είναι γεγονός ότι τα πιο ισχυρά όπλα όσων διαχειρίζονται το παγκόσμιο σύστημα σήμερα είναι τα εργαλεία του πολιτισμού”. Στα χρόνια από την άνοδό του στην εξουσία, το κυβερνών Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (AKP) του Προέδρου Ερντογάν έχει πάρει σιγά-σιγά τον έλεγχο μεγάλου μέρους της καλλιτεχνικής και πολιτιστικής σκηνής της χώρας.

Δεκάδες γνωστοί καλλιτέχνες, τραγουδιστές, τραγουδοποιοί και κωμικοί έχουν αντιμετωπίσει εκφοβισμό, καταστολή και απειλές για το έργο τους. Αυτές οι ομάδες είναι γνωστές για τη χρήση των τεχνών τους για να μιλήσουν για παράπονα και πολιτικές σε εθνικό επίπεδο και επομένως θεωρούνται απειλή για το κυβερνών κόμμα. Ακόμη και ομάδες θεάτρου, κωμικές και σατιρικές ομάδες έχουν αντιμετωπίσει σημαντικές πιέσεις από την κυβερνώσα ηγεσία. Υπήρξαν επίσης πολλά παραδείγματα, όταν η κυβέρνηση προσπάθησε να μπλοκάρει τηλεοπτικές σειρές, εκπομπές και ξένη μουσική. Οι δικαιολογίες είναι συχνά ευρείες, με κατηγορίες ότι το υλικό προωθεί τρομοκρατική προπαγάνδα, ενθαρρύνει τη χρήση ναρκωτικών, προσβάλλει τον πρόεδρο, προσβάλλει τις τοπικές οικογενειακές αξίες ή ακόμη και προσφέρει πολιτιστική παραπληροφόρηση.

Δεν ήταν, όμως, πάντα έτσι.

Στους στοχασμούς του για τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης του ΑΚΡ, ο ακαδημαϊκός Emre Tansu Keten έγραψε πως, όταν το AKP ανήλθε στην εξουσία το 2002, είχαν σημαντική εστίαση στις τέχνες και τον πολιτισμό και πολλοί σημαντικοί θεσμοί τέχνης άνοιξαν μεταξύ 2002 και 2011. “Η διαδικασία εναρμόνισης με την Ευρωπαϊκή Ένωση και την ενθάρρυνση του ιδιωτικού τομέα να επενδύσει στον τομέα του πολιτισμού και των τεχνών επέφερε την εναρμόνιση του πολιτιστικού τομέα με το νεοφιλελεύθερο οικονομικό πρόγραμμα και την υποστήριξη του ΑΚΡ σε αυτή τη διαδικασία εγκαταλείποντας τη δική του πολιτιστική ατζέντα – για λίγο”, έγραψε ο Keten.

Ωστόσο, οι αλλαγές στον ιστό της πολιτικής ηγεσίας, ειδικά μετά τις διαδηλώσεις στο πάρκο Γκεζί, άλλαξαν την άποψη του κυβερνώντος κόμματος για τις καλλιτεχνικές και πολιτιστικές τάσεις στη χώρα. “Η κυβέρνηση, η οποία είδε τον πολιτιστικό τομέα ως οικονομικό και διπλωματικό εργαλείο σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του '00, αρχιζε να εργαλειοποιεί πολιτικά τον πολιτισμό μετά το 2010, ειδικά μετά την Εξέγερση του Γκεζί, λόγω της πολιτικής  της πολιτιστικής πόλωσης βάσει ταυτότητας”, έγραψε ο Keten.

Άλλοι υποστηρίζουν ότι η αλλαγή ήταν ήδη ορατή μετά την επανεκλογή του AKP το 2011. Σε συνέντευξη στο Eurasianet το 2012, ο πολιτικός επιστήμονας Cengiz Aktar είπε πως, αφού εξασφάλισε μια τρίτη νίκη, “ο πρωθυπουργός τώρα αισθάνεται τόσο σίγουρος και γεμάτος αυτοπεποίθηση για την ατελείωτη δύναμη του ΑΚΡ, που τώρα δίνει ένα σημάδι συνολικής κοινωνικής μηχανικής”.

Τέσσερα χρόνια μετά από αυτή τη συνέντευξη, ένα αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα άλλαξε δραστικά τον πολιτικό και κοινωνικό ιστό της χώρας. Μέρες μετά το πραξικόπημα, η κυβέρνηση κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, επιτρέποντας ουσιαστικά στην κυβέρνηση “να κυβερνά με διάταγμα και χωρίς δικαστικό έλεγχο ή αντιπολίτευση”, έγραψε τότε ο δημοσιογράφος Barçın Yinanç. Στην έκθεσή της τον Ιούνιο του 2021, η PEN America, μια μη κερδοσκοπική οργάνωση αφιερωμένη στη διατήρηση της ελευθερίας της έκφρασης, έγραψε: “Ο Ερντογάν και το ΑΚΡ απάντησαν στην απόπειρα πραξικοπήματος του 2016 καταστέλλοντας ανελέητα, υπονομεύοντας τους δημοκρατικούς κανόνες και καταλαμβάνοντας νέους μοχλούς εξουσίας. Έχουν χρησιμοποιήσει επιθετικά αυτές τις εξουσίες για να στοχεύσουν κάθε ίχνος διαφωνίας σε ολόκληρη την κοινωνία”. Μεταξύ όσων στοχοποιήθηκαν μετά το πραξικόπημα είναι “συγγραφείς, καλλιτέχνες και άλλα δημιουργικά πνεύματα”.

Με τον COVID-19 ήρθαν νέοι περιορισμοί. Ενώ ο Ερντογάν ανακοίνωσε ότι η Τουρκία θα άρει τους εναπομείναντες περιορισμούς, που σχετίζονται με την πανδημία, από την 1η Ιουλίου 2021, κατέληξε να δημιουργήσει νέους μακροπρόθεσμους κανόνες, αποφασίζοντας ότι από την 1η Ιουλίου, όλες οι μουσικές εκδηλώσεις θα πρέπει να τελειώνουν μέχρι τα μεσάνυχτα. Σε μια ομιλία από την Άγκυρα, είπε: “Με συγχωρείτε, αλλά κανείς δεν έχει το δικαίωμα να ενοχλεί κανέναν τη νύχτα”. Η ετικέτα #Kusurabakiyoruz (δεν σε συγχωρούμε) άρχισε αμέσως να γίνεται τάση στο τουρκικό Twitter, με πολλούς πολίτες και μουσικούς εκφράζοντας τη δυσαρέσκειά τους για τη νέα απαγόρευση.

Την Παρασκευή, 7 Ιανουαρίου 2022, ένα ρεπορτάζ της Επίσημης Εφημερίδας εισήγαγε μια σειρά απαγορεύσεων σχετικά με τον θόρυβο σε χώρους διασκέδασης. Οι νέοι περιορισμοί απαγορεύουν τη ζωντανή μουσική σε ανοιχτούς και ημιυπαίθριους χώρους σε περιοχές, που χαρακτηρίζονται ως ιδιαίτερα ευαίσθητες (κατοικίες, νοσοκομεία, οίκοι φροντίδας παιδιών και ηλικιωμένων, οικοτροφεία και φοιτητικές εστίες), ευαίσθητες (ξενοδοχεία, σχολεία και θρησκευτικές εγκαταστάσεις) και λιγότερο ευαίσθητες (διοικητικά και εμπορικά κτίρια, παιδικές χαρές και αθλητικές εγκαταστάσεις). Σε πολύ ευαίσθητες περιοχές, οι χώροι μπορούν να έχουν ζωντανή μουσική μόνο σε εσωτερικούς χώρους. Σε ευαίσθητες περιοχές, οι υπαίθριες δραστηριότητες όπως συναυλίες, εκδηλώσεις, φεστιβάλ απαγορεύονται μετά τα μεσάνυχτα. Στις λιγότερο ευαίσθητες περιοχές, ενώ η ζωντανή μουσική επιτρέπεται μετά τα μεσάνυχτα, οι συναυλίες, οι εκδηλώσεις, τα φεστιβάλ και παρόμοιες υπαίθριες δραστηριότητες απαγορεύονται μετά τα μεσάνυχτα.

Σχολιάζοντας τους νέους κανονισμούς στο Twitter του, ο δικηγόρος Ali Gül έγραψε: “Με την αλλαγή του κανονισμού, που δημοσιεύτηκε στην Επίσημη Εφημερίδα, σχεδόν όλες οι ψυχαγωγικές δραστηριότητες απαγορεύονται μετά τις 12 το μεσημέρι στην Τουρκία”.

Αξιοποίηση υφιστάμενων θεσμών

Το Ανώτατο Συμβούλιο Ραδιοφωνίας και Τηλεόρασης της Τουρκίας (RTUK) ιδρύθηκε το 1994 και είναι η κύρια ρυθμιστική αρχή του οπτικοακουστικού τομέα της χώρας. Οι εξουσίες του επεκτάθηκαν πολύ το 2019, όταν το ίδρυμα έλαβε την εξουσία να ρυθμίζει και τους διαδικτυακούς ραδιοτηλεοπτικούς φορείς. Την ίδια χρονιά, το RTUK απαγόρευσε την αμερικανική τηλεοπτική σειρά Modern Family, επειδή η εκπομπή χρησιμοποιούσε βέβηλη γλώσσα και έδειχνε ένα παιδί, που γεννήθηκε εκτός γάμου. Ένα χρόνο αργότερα, το Netflix εγκατέλειψε μια τηλεοπτική σειρά, πριν καν ξεκινήσει η παραγωγή, επειδή το RTUK “‘έφερε αντίρρηση για έναν γκέι χαρακτήρα στον δεύτερο ρόλο, όπως περιγράφεται στο σενάριο”.

Υπάρχει επίσης ο εθνικός δημόσιος ραδιοτηλεοπτικός φορέας της χώρας TRT, ο οποίος περιβόητα λογόκρινε περίπου 200 τραγούδια το 2018 σύμφωνα με την DW, με το σκεπτικό ότι η μουσική ενθάρρυνε τον αλκοολισμό ή την τρομοκρατία.

Πέρυσι, το Υπουργείο Οικογενειακών Υποθέσεων της Τουρκίας επίσης ενεπλάκη στη λογοκρισία περιεχομένου, υποστηρίζοντας ότι η K-pop, η οποία έχει μια σημαντική βάση θαυμαστών στην Τουρκία, “αφαιρούσε τους νέους από τις οικογένειές τους και τους ενθάρρυνε να ζήσουν έναν τρόπο ζωής χωρίς φύλο”. Στο Twitter, οι Τούρκοι θαυμαστές χρησιμοποίησαν και μια ετικέτα, το #kpopyasaklanmasın (#ηKPopδενπρέπεινααπαγορευτεί).

“Δεν είναι η πρώτη φορά, που μια παγκόσμια μουσική τάση στοχοποιείται από τα τουρκικά μέσα ενημέρωσης. Στα μέσα της δεκαετίας του '90, τα κύρια μέσα ενημέρωσης της Τουρκίας υποστήριξαν ότι τα δυτικά συγκροτήματα χέβι μέταλ ενθάρρυναν τον σατανισμό. Η κύρια διαφορά σήμερα είναι ότι, ενώ οι προηγούμενες ανησυχίες επικεντρώνονταν κυρίως στα νέα από κοσμικές οικογένειες, η K-pop έχει προκαλέσει ανησυχίες μεταξύ των συντηρητικών”, ανέφερε ο Ahval το 2019.

Οι καλλιτέχνες διαμαρτύρονται μέσω ραπ

Στο άρθρο της στην Washington Post του 2019, η ακαδημαϊκός Lisel Hintz έγραψε: “Ιδιαίτερα σε καταπιεστικά καθεστώτα, η ανεπαίσθητα καλυμμένη κριτική μέσω όσων γενικά θεωρούνται “μέσα ψυχαγωγίας” μπορεί να διαδραματίσει ανατρεπτικό ρόλο, καταστρέφοντας τη νομιμότητα όσων βρίσκονται στην εξουσία”. Η Hintz αναφερόταν σε δύο συγκεκριμένα ραπ βίντεο, που κυκλοφόρησαν ταυτόχρονα τα μεσάνυχτα του 2019.

Το τραγούδι Susamam (“δεν μπορώ να σωπάσω”), έγινε νούμερο ένα δημοφιλές βίντεο στο YouTube στις 6 Σεπτεμβρίου 2019 στην Τουρκία. Ήταν μια ωδή στην Τουρκία και τα πιο πιεστικά κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά ζητήματά της. Μέσα σε 48 ώρες, μετατράπηκε σε μια από τις πιο δημοφιλείς ετικέτες στα τουρκικά μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Το δεύτερο τραγούδι ραπ κυκλοφόρησε από τον Ezhel, έναν από τους εξέχοντες ράπερ της Τουρκίας, το “Olay” (Εκδήλωση), ένα τραγούδι για το αποτυχημένο στρατιωτικό πραξικόπημα του 2016, τις διαδηλώσεις στο πάρκο Γκεζί και άλλα αμφιλεγόμενα γεγονότα των τελευταίων ετών. Ο Hintz έγραψε ότι τα τραγούδια και ο αντίκτυπός τους, που αναζωπυρώθηκαν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, “αντανακλούν τη μοναδικά σπλαχνική, προκλητική και σαγηνευτική δύναμη της ποπ κουλτούρας”.

Άλλοι, όπως ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Barbaros Altug, είναι επίσης αισιόδοξοι. Σε συνέντευξή του στη DW, ο Altug είπε: “Υπάρχουν καλλιτέχνες, που αντιστέκονται σθεναρά, παρόλ’ αυτά. Η Τουρκία έχει μια δύναμη αντίστασης, που εκπλήσσει τους πάντες. Και είναι ισχυρότερη μεταξύ των καλλιτεχνών και των διανοουμένων”, προσθέτοντας ότι παρά τις προκλήσεις, “αξίζει ακόμα να παλέψουμε τον αγώνα για δημοκρατία και καλλιτεχνική ελευθερία”.