Ως απάντηση στον COVID-19, κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο έχουν κηρύξει καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, που τους επιτρέπουν να λάβουν έκτακτα μέτρα για τον περιορισμό της πανδημίας.

Οι φιλελεύθερες δημοκρατίες από τις Ηνωμένες Πολιτείες, τον Καναδά έως τις ευρωπαϊκές χώρες, τη Μαλαισία και τη Νότιο Αφρική επέβαλαν έκτακτα μέτρα, που περιόριζαν την κινητικότητα υπό τον αποκλεισμό. Ομοίως, στη Μέση Ανατολή και τη Βόρεια Αφρική (MENA), οι αρχές κήρυξαν καταστάσεις έκτακτης ανάγκης και επέβαλαν έκτακτα μέτρα, όπως απαγόρευση κυκλοφορίας και περιορισμό στο σπίτι.

Σε μια περιοχή που μαστίζεται από δεκαετίες αστάθειας και συγκρούσεων, οι Αρχές έχουν χρησιμοποιήσει από καιρό έκτακτες και προσωρινές εντολές έκτακτης ανάγκης για να δικαιολογήσουν την καταστολή και να περιορίσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα. Με βάση αυτό το προηγούμενο, αρκετές κυβερνήσεις χρησιμοποιούν τώρα την κρίση του κορωνοϊού για περαιτέρω καταστολή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων — ιδιαίτερα της ελευθερίας της έκφρασης.

Τι είναι η κατάσταση έκτακτης ανάγκης;

Όταν αντιμετωπίζουν επικείμενη απειλή όπως ασθένεια ή φυσική καταστροφή, τα κράτη μπορούν νομικά να κηρύξουν κατάσταση έκτακτης ανάγκης, που επιτρέπει στις Αρχές να ασκήσουν προσωρινά εξαιρετικές εξουσίες. Αυτό μπορεί να περιλαμβάνει την αναστολή των βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, όπως ο περιορισμός της κυκλοφορίας ή η απαγόρευση των δημόσιων συγκεντρώσεων.

Ωστόσο, “οι κυβερνήσεις πρέπει να ενημερώνουν τον πληθυσμό για το ακριβές ουσιαστικό, εδαφικό και χρονικό πεδίο εφαρμογής και τα σχετικά μέτρα”, κατά την ενεργοποίηση αυτών των μέτρων, σύμφωνα με τον Ύπατο Αρμοστή του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα (OHCHR): 

Emergency powers should not be a weapon governments can wield to quash dissent, control the population, even perpetuate their time in power. They should be used to cope effectively with the pandemic, nothing more, nothing less. says @UNHumanRights Chief https://t.co/xUufH1WJGc pic.twitter.com/LC40UJk1ut

— Inter Press Service (@ipsnews) May 3, 2020

Οι δυνάμεις έκτακτης ανάγκης δεν πρέπει να είναι όπλο, που μπορούν να ασκήσουν οι κυβερνήσεις για να εξαλείψουν τη διαφωνία, να ελέγξουν τον πληθυσμό, ακόμη και να διαιωνίσουν το χρόνο τους στην εξουσία. Πρέπει να χρησιμοποιηθούν για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας, τίποτα περισσότερο, τίποτα λιγότερο. Λέει ο διευθυντής του @UNHumanRights https://t.co/xUufH1WJGc

Σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, υπάρχουν όρια σε ό,τι χορηγεί στις κυβερνήσεις μια κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Ο Ύπατος Αρμοστής του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα (OHCHR) συνιστά “όλα τα μέτρα, που λαμβάνονται κατά τη διάρκεια των κανόνων έκτακτης ανάγκης να είναι ανάλογα και να περιορίζονται σε εκείνα, που απαιτούνται αυστηρά από τις ανάγκες της κατάστασης. (…) Ο στρατός δεν πρέπει να ασκεί αστυνομικές λειτουργίες.”

Ορισμένα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα δεν μπορούν να ανασταλούν. Σε αυτά περιλαμβάνονται “το δικαίωμα στη ζωή, η απαγόρευση των βασανιστηρίων και της κακομεταχείρισης, η απαγόρευση των διακρίσεων και η θρησκευτική ελευθερία, καθώς και το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη και η ελευθερία από αυθαίρετη κράτηση και το δικαίωμα δικαστικού ελέγχου της κράτησης,” είπε το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στις 20 Μαρτίου, ως απάντηση στη δήλωση της Ιορδανίας για κατάσταση έκτακτης ανάγκης.

Οι χώρες της MENA βιάστηκαν να δηλώσουν τις εξουσίες έκτακτης ανάγκης

Στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής (MENA), οι κυβερνήσεις αντέδρασαν γρήγορα και άσκησαν πλήρη εξουσία, ακόμη και όταν υπήρχαν μερικά μόνο κρούσματα COVID-19.

Στις 5 Μαρτίου, ο Παλαιστίνιος Πρόεδρος Μαχμούντ Αμπάς κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης 30 ημερών μετά την αναφορά κρούσματος κορωνοϊού στην πόλη της Βηθλεέμ. Στις 13 Μαρτίου, η Μαυριτανία ακολούθησε και κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης μετά την αναφορά του πρώτου κρούσματος στη χώρα.

Στις 16 Μαρτίου, ήταν η σειρά του Σουδάν να κηρύξει κατάσταση έκτακτης ανάγκης μετά το θάνατο ενός ασθενούς από τον COVID-19. Την επόμενη μέρα, ο βασιλιάς της Ιορδανίας Αμπντάλα Β΄ εξέδωσε βασιλικό διάταγμα, που παραχωρούσε στον πρωθυπουργό του σαρωτικές εξουσίες, συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας “παρακολούθησης του περιεχομένου των εφημερίδων, των διαφημίσεων και οποιασδήποτε άλλης μεθόδου επικοινωνίας πριν από τη δημοσίευση, και να λογοκρίνει και να κλείσει οποιοδήποτε κατάστημα χωρίς αιτιολόγηση.”

Στο Μαρόκο, στις 20 Μαρτίου, ο Βασιλιάς Μοχάμετ ΣΤ΄ κήρυξε κατάσταση έκτακτης ανάγκης, επιτρέποντας στην κυβέρνηση να “λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα για την καταπολέμηση της επιδημίας του COVID-19.”

Οι κυβερνήσεις μπόρεσαν να υιοθετήσουν γρήγορα έκτακτα μέτρα, επιβάλλοντας γενικά αποκλεισμούς και απαγορεύσεις κυκλοφορίας, απαγόρευση συγκεντρώσεων, κλείσιμο σχολείων, επιχειρήσεων και δικαστηρίων με διατάγματα χωρίς κοινοβουλευτική ή δικαστική εποπτεία.

Από προσωρινό σε μόνιμο

Ενώ αυτά τα μέτρα μπορεί να δικαιολογούνται για τον περιορισμό της εξάπλωσης του ιού, οι δυνάμεις έκτακτης ανάγκης ενέχουν εγγενή κίνδυνο υπονόμευσης του κράτους δικαίου.

Ειδικότερα στις χώρες της Βόρειας Αφρικής και Μέσης Ανατολής, οι κυβερνήσεις και τα αυταρχικά καθεστώτα έχουν ένα ιστορικό κατάχρησης της κατάστασης έκτακτης ανάγκης για αναστολή δημοκρατικών θεσμών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων για μεγάλες χρονικές περιόδους.

Για παράδειγμα, αρκετές κυβερνήσεις στην περιοχή έχουν εκμεταλλευτεί στο παρελθόν τον “πόλεμο κατά της τρομοκρατίας” για να επεκτείνουν τις εξουσίες τους, μετατρέποντας αυτό που έπρεπε να είναι μια προσωρινή κατάσταση έκτακτης ανάγκης σε μόνιμη, που διαρκεί για δεκαετίες.

Η Αλγερία υπόκειται σε νόμους έκτακτης ανάγκης για σχεδόν 20 χρόνια μετά από μια βάναυση σύγκρουση με Ισλαμιστές μαχητές τη δεκαετία του 1990. Οι ειρηνικές διαμαρτυρίες αποκλείστηκαν, οι πολιτικές ελευθερίες καταπιέστηκαν, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης λογοκρίθηκαν και οι αυθαίρετες κρατήσεις ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Καταργήθηκε μόνο μετά την Αραβική Άνοιξη το 2011.

Η Αίγυπτος βρισκόταν σε συνεχή κατάσταση έκτακτης ανάγκης για τρεις δεκαετίες μετά τη δολοφονία του πρώην Προέδρου Ανουάρ Σαντάτ το 1981. Οι διαδηλωτές ζήτησαν την άρση του καθεστώτος έκτακτης ανάγκης κατά τη διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης και τελικά πέτυχαν το 2012. Ωστόσο, τον Ιανουάριο του 2013, ο πρώην Πρόεδρος Μοχάμεντ Μόρσι — που εκδιώχθηκε σε στρατιωτικό πραξικόπημα το 2013 — επανέφερε το νόμο έκτακτης ανάγκης για τον περιορισμό των αναταραχών.

Έκτοτε, η Αίγυπτος εναλλάσσεται μεταξύ περιόδων έκτακτης ανάγκης και μη, οι οποίες επεκτείνονται τακτικά από το 2017, όταν σημειώθηκαν τρομοκρατικές επιθέσεις σε δύο εκκλησίες. Αυτά τα επείγοντα μέτρα οδήγησαν σε συστηματικές καταχρήσεις εξουσίας, που χρησιμοποιούνται για τον περιορισμό των δημόσιων συγκεντρώσεων, της ελευθερίας των μέσων ενημέρωσης και της κράτησης ανθρώπων για οποιαδήποτε χρονική περίοδο και για σχεδόν οποιονδήποτε λόγο.

Η Αίγυπτος παραμένει στη βάση των περισσότερων δεικτών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, κατατασσόμενη στην 166η θέση στον Παγκόσμιο Δείκτη Ελευθερίας του Τύπου, για παράδειγμα.

Η Τυνησία βρίσκεται σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης από το 2015, μετά από τρομοκρατική επίθεση εναντίον λεωφορείου που μετέφερε προεδρικούς φρουρούς. Έκτοτε επεκτείνεται συνεχώς, ωθώντας τον Ειδικό Εισηγητή των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα το 2017 να την κηρύξει ως παραβίαση του διεθνούς δικαίου.

Ο πειρασμός για κατάχρηση εξουσίας

Σε ολόκληρη την περιοχή MENA, ο στρατός έχει διαδραματίσει βασικό ρόλο στην επιβολή έκτακτων μέτρων λόγω του COVID-19 και οι καταστολές για την ελευθερία της έκφρασης έχουν αυξηθεί.

Τον Μάρτιο του 2020, οι αρχές στην Ιορδανία, την Αλγερία, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Ομάν, το Μαρόκο, τη Σαουδική Αραβία και την Υεμένη εξέδωσαν διατάγματα που απαγορεύουν τις έντυπες εφημερίδες μέχρι νεωτέρας, παρά την έλλειψη συσχέτισης μεταξύ εφημερίδων και COVID-19.

Διάφορες κυβερνήσεις υιοθέτησαν επίσης ευρείς νόμους για το έγκλημα στον κυβερνοχώρο για την ποινικοποίηση της παραπληροφόρησης και των ψευδών ειδήσεων. Τον Απρίλιο του 2020, η κυβέρνηση της Αλγερίας εξέδωσε νόμο που ποινικοποιεί τις “ψευδείς ειδήσεις” που θεωρούνται επιβλαβείς για τη “δημόσια τάξη και την κρατική ασφάλεια.”

Η αντιμετώπιση της παραπληροφόρησης έχει χρησιμοποιηθεί στην περιοχή ως λογική για ποινικοποίηση όσων δημοσιεύουν περιεχόμενο που αμφισβητεί την επίσημη κρατική αφήγηση. Το Μαρόκο έχει κρατήσει και διώξει τουλάχιστον δώδεκα άτομα για “διάδοση φημών” ή διάδοση “ψευδών ειδήσεων” σχετικά με τον COVID-19 στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

Ακόμη και όταν οι χώρες περιορίζουν την εξάπλωση του ιού, εξακολουθούν να εφαρμόζουν καταστάσεις έκτακτης ανάγκης χωρίς να παρέχουν ένδειξη χρονοδιαγράμματος για επιστροφή στο φυσιολογικό. Η Ιορδανία και η Τυνησία εξακολουθούν να επιβάλλουν νυχτερινή απαγόρευση κυκλοφορίας, παρόλο που ο κορωνοϊός “περιορίζεται“, βάσει ανησυχιών για πιθανό δεύτερο κύμα.

Στη Μέση Ανατολή, η καταπολέμηση της τρομοκρατίας αποτελούσε την ομπρέλα κάτω από την οποία οι καταστάσεις έκτακτης ανάγκης δικαιολογούνται και διατηρούνται. Τώρα, ο COVID-19 χρησιμεύει ως μια νέα δικαιολογία για σαρωτικές δυνάμεις.

Η εξισορρόπηση μεταξύ της εθνικής ασφάλειας και των θεμελιωδών δικαιωμάτων είναι μια γκρίζα περιοχή που αφήνει άφθονο χώρο για ερμηνεία.

Ο πειρασμός για κατάχρηση εξουσίας, όταν οι πολίτες είναι πιο ευάλωτοι και χρειάζονται προστασία, είναι πραγματικός. Ένα ισχυρό σύστημα ελέγχου και ισορροπίας πρέπει να προστατεύει τα θεμελιώδη δικαιώματα σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Τελικά, “η δοκιμασία κάθε έθνους είναι πώς αντιμετωπίζει τους πολίτες του σε περιόδους κρίσης,” δήλωσε ο Michael Page, αναπληρωτής διευθυντής στο Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.